Bo'lim: Maqolalar

SARATONNI DAVOLASHNING YANGICHA USULI

SARATONNI DAVOLASHNING YANGICHA USULI

Hozirgi kunda aksariyat davlatlarda koʻkrak bezi saratoni nishon terapiya yordamida davolanilmoqda. Mazkur terapiya bemor umrining sezilarli darajada uzayishi, ayrim hollarda oʻsimtaning butkul oʻsishdan toʻxtashiga olib kelishi kuzatilmoqda.

Yurtimizda ham 2021–2023-yillarga moʻljallangan “Saraton kasalliklarida HER2 onkomarkerini TUMOR ON TARGET usuli bilan diagnostika qilish” nomli startap-loyiha uchun Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan 907,424 mln. soʻm mablag‘ ajratilgan boʻlib, hozirgi kunda Namangan viloyati Chust innovatsion hududida “TUMOR ON TARGET” MCHJ diagnostik klinika o‘z faoliyatini boshlash arafasida. Loyiha muallifi Shohista Rustamova bilan bog‘lanib, mazkur loyihaning ahamiyati va afzalliklari haqida maʼlumot oldik.

Biotexnologiya – yangi hayot sari

Bugungi kunda biotexnologiya yordamida koʻplab yutuqlarga erishib kelinmoqda. Hujayra va genetik injeneriya usullaridan foydalangan holda, insonlar ehtiyojlaridan kelib chiqib, biologik organizmlarni oʻzgartirish mumkin. Masalan, mahsulot sifatini oshirish, yangi oʻsimlik navlari olish, hayvonlar turlarini oʻzgartirish, tirik organizmlarga zarur xususiyatlar berish va genetik injeneriya, sunʼiy tanlash va duragaylashdan foydalanib, yangi dori vositalari yaratish kabi faoliyat turlari biotexnologiya orqali amalga oshiriladi.

Biotexnolog bo‘lish uchun inson nafaqat genetika, molekulyar biologiya, biokimyo, hujayra biologiyasi, balki botanika, kimyo, matematika, axborot texnologiyalari, fizika va boshqa sohalardan ham xabardor boʻlishi lozim, deb oʻylayman. Umuman olganda, biotexnologlar tabiiy va aniq fanlar sohasidagi muhandislardir.

Respublika miqyosida beotexnologiyani rivojlantirish yoʻlida amalga oshirilayotgan ishlardan biri sifatida o‘z loyihamni misol keltirishim mumkin. Xususan, 2020-yil Oʻzbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi va uning huzuridagi Ilgʻor texnologiyalar markazi bilan hamkorlikda tashkil etilgan C.A.T science accelerator ilmiy loyihalar uchun startap loyihalar tanlovida “TumorOnTarget – saraton kasalliklarini davolashda nishon terapiyani qoʻllash uchun diagnostika usuli” nomli loyiha bilan ishtirok etib, 1-oʻrinni egalladim va loyiham moliyalashtirildi.

Bugungi kunda “Saraton kasalliklarida HER2 onkomarkerini TUMOR ON TARGET usuli bilan diagnostika qilish” nomli startap-loyiha asosida yangi klinika faoliyatini yoʻlga qoʻyish arafasidamiz.

Klinika qanday maqsadlarga xizmat qiladi?

Mazkur klinikada saraton bilan ogʻrigan bemorlar orasidan nishon terapiyani qoʻllash mumkin boʻlgan bemorlar guruhini ajratib olish uchun PZR asosida amalga oshiriladigan HER2 statusini aniqlash usulini amaliyotga joriy etish rejalalashtirilgan. Hozirgi kunda respublikamizda saraton kasalligiga chalingan bemorlarni davolashda kimyoterapiya usulidan foydalanilayotgan bir paytda, nishon terapiya yordamida davolashni sogʻliqni saqlash amaliyotiga joriy qilish boʻyicha qilinayotgan ishlar oʻz dolzarbligi bilan ajralib turadi.

Bugungi kunda mazkur onkomarker faqatgina Respublika onkologiya markazida immunogistokimyo usuli yordamida aniqlanadi. Bu esa butun respublikadagi nishon terapiyani qoʻllash mumkin boʻlgan bemorlar guruhini ajratib olish uchun yetarli emas. Shuningdek, narxi ham ancha qimmat.

Ushbu muammoni hal qilish maqsadida PZR asosida onkomarkerni aniqlash usulini sogʻliqni saqlash amaliyotiga joriy qilish katta qadamdir. Bu usulning analogi immunogistokimyoga nisbatan ikki barobar tez va arzon amalga oshiriladi. Shuningdek, PZR uskunasi respublikamizning barcha viloyatlari klinikalarida mavjud. Shu tufayli uni yurtimiz miqyosida keng yoʻlga qoʻyish imkoniyatining borligi amaliyotning asosiy afzalliklaridan hisoblanadi.

Biotexnologiya keng imkoniyatlarga ega. Minimal invaziv diagnostika usullarini ishlab chiqish orqali bir tomchi qon yordamida bemor ahvolini tezda aniqlash mumkin. Deylik, uning onkologik kasalligi qaysi darajasida ekanini belgilab berishda ushbu usul muhim vosita boʻlib xizmat qiladi.

Maqsadimiz — bemor ayollar umrini uzaytirish

Hozirgi kunga qadar loyihaning dastlabki bosqichlarida saraton kasalliklarida HER2 onkomarkerini diagnostika qilish uchun PZR asosida aniqlash TUMOR ON TARGET usuli ishlab chiqildi. Klinik laboratoriya binosi taʼmirlanib, loyihani amalga oshirish uchun zarur boʻlgan asbob-uskunalar, xomashyo va reaktivlar sotib olindi. Shuningdek, inventar, texnika va jihozlar xarid qilib oʻrnatildi.

Ahamiyatli jihati, klinika ishga tushirilgach, qoʻshimcha ish oʻrinlari yaratilib, aholi bandligi ham taʼminlanadi. Muhimi, nishon terapiya amaliyoti orqali oʻzbek ayollari umrini uzaytirishga xizmat qilishni oʻz oldimizga maqsad qilganmiz.

Sevara ABDULLAYEVA tayyorladi.

“Biotexnolog – hayotida yangi narsalarni sinab koʻrishdan qoʻrqmasligi lozim!”

Madina Akramova isteʼdodli va yosh biotexnolog olimalarimizdan biri. U AQShning Fulbrayt dasturi finalisti. Bir qator xalqaro anjumanlar ishtirokchisi va ilmiy maqolalar muallifidir.

Suhbat davomida qahramonimizdan nega aynan biotexnologiya yoʻnalishini tanlagani va bu sohada faoliyat yuritishni istagan yoshlarga dastlabki qadamni qayerdan boshlash kerakligi boʻyicha qiziqarli maʼlumotlar olishga muvaffaq bo‘ldik.

Hammasi maktab оlimpiadasidan boshlandi!

Boshlangʻich sinfda oʻqib yurganimda, “Atrofimizdagi olam” va “Tabiatshunoslik” fanlaridan dars oʻtilardi. Negadir shu fanlarga juda qiziqardim. Yuqori sinflarga o‘tganimda esa biologiya faniga mehr qoʻydim. Menga uyimizda qatiq, kvas va tuzlangan karamning tayyorlanish jarayonini diqqat bilan kuzatish oʻzgacha zavq bagʻishlardi. Albatta, oʻsha paytlarda fermentatsiya jarayoni va probiotiklar nima ekanligini tushunmasdim.

Shukrki, ota-onam farzandlarining xohish va istaklariga juda eʼtiborli edi. Ular mendagi qiziqishni koʻrib, qoʻshimcha taʼlim kurslariga berishdi. U yerda birinchi bor mikroskopni koʻrdim va shaxmat oʻynashni oʻrgandim. Biroq oʻsha damlarda biologiya men uchun shunchaki oddiy qiziqish boʻlgandi, xolos. Ammo 6-sinfda oʻqib yurgan chogʻlarimda maktabda biologiya fanidan olimpiada oʻtkazildi. Olimpiada natijalari eʼlon qilinganda, gʻoliblar qatorida edim. Ana shundan so‘ng bu fanni mukammal oʻrganishga qat’iy kirishdim.

Biotexnologiya sohasi oʻziga maftun qildi

Oʻzbekiston Milliy universitetiga oʻqishga kirgach, “Genetika” kafedrasida bitiruv malakaviy ishimni bajarishni rejalashtirdim. Ikkinchi kursda oʻqib yurgan kezlarimda probiotik bakteriya dorilarini ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan “Mega Farm Service” kompaniyasi laboratoriyasida stajyor boʻlib ishlash baxti nasib qildi. Amaliyot davomida mikrobiologiya va sanoat jarayonlariga qiziqishim uygʻondi.

Keyinchalik Genomika va bioinformatika markazida laborant sifatida ish boshladim. Faoliyatim davomida barcha qiziqishlarimni birgina biotexnologiyaga birlashtirishim mumkinligini tushundim. Sababi, ushbu sohada genetika va mikrobiologiya, shuningdek, boshqa fanlar bilan ham shugʻullanish imkoni mavjud.

Shunday qilib, “Biotexnologiya” kafedrasida yakuniy malakaviy ishimni bajarish uchun ariza topshirdim va oʻz ilmiy ishimni kolbasalarda genetik modifikatsiyalangan mahsulotlarni aniqlash usullariga bagʻishladim. Bu mening laboratoriya protokollarini optimallashtirish, tadqiqot rejasi tuzish va malakaviy ish yozish boʻyicha birinchi tajribam edi.

Shuningdek, Skolkovo fan va texnologiya institutida (Moskva, Rossiya) molekulyar biologiya boʻyicha “Bakteriyalar bilan ishlab chiqariladigan antibiotiklarni izlash” mavzusidagi xalqaro ilmiy yozgi maktab ishtirokchisi boʻldim. Innovatsion rivojlanish vazirligi huzuridagi Ilgʻor texnologiyalar markazi qoshidagi “Biotexnologiya” va “Biofizika” yoʻnalishlari boʻyicha ikkita yozgi ilmiy maktabda “molekulyar biologiya” va “biotexnologiyalar” boʻyicha ham mahoratimni oshirdim.

AQShda malaka oshirib, Vatanimga qaytdim

AQShdagi San Diyego davlat universitetining “C1 Biocatalysis Lab” laboratoriyasi eʼtiborimni tortdi, chunki bu laboratoriya faoliyati ekologiya va sanoat sohasidagi muayyan muammolarni hal qilishga qaratilgan edi. Metanotrof bakteriyalarning metilotroflar deb nomlangan guruhi boʻlib, ular metanni uglerod hamda energiyaning yagona manbayi sifatida qoʻllaydi va bu jihat ularni yetishtirish jarayonini ancha arzonlashtiradi. Shunday qilib, “C1 Biocatalysis Lab”ning asosiy vazifasiga atrof-muhitdan metan olish jarayonida metanotroflarning molekulyar mexanizmlarini oʻrganish edi. Bu esa, oʻz navbatida, global isishga qarshi kurashda ijobiy natija koʻrsatishi kerak edi. Bundan tashqari, laboratoriyada genetik jihatdan oʻzgartirilgan metanotrof bakteriyalardan turli oqsil mahsulotlari va yoqilgʻi olish ustida ham ilmiy tadqiqotlar olib borilib, ushbu mahsulotlar narxi pasayishiga erishish maqsad qilib olingandi.

Mening loyiham aynan genetik modifikatsiyalangan bakteriyalarni yaratish bosqichida amalga oshirildi. Buning sababi – atrof-muhitdan olingan metanotrofik bakteriyalar bizga kerakli mahsulotlarni sintez qilish uchun zarur boʻlgan maxsus genlarga ega emas. Ushbu genlarni bakterial plazmid asosida maxsus genetik konstruksiya (tuzilma)ga kiritish va metanotroflarga biz tomondan belgilagan mahsulotni sintez qilishga imkon beradigan “bakteriyalarning genetik transformatsiya” jarayonini amalga oshirish lozim. Muammo shundaki, barcha genetik tuzilmalar metanatroflarda teng darajada yaxshi ishlamaydi. Mening vazifam bakteriyalarning maʼlum tijorat shtammlarida eng yuqori samaradorlikka ega plazmidlar va bunda oqsilning kuzatilayotgan ekspressiyasini aniqlashdan iborat edi. Bu mening bioinformatika, tajriba dizayni va maʼlumotlarni tahlil qilish koʻnikmalarimni yaxshilaydigan juda qiziqarli loyiha edi.

Fulbrayt dasturining finalistiga aylandim!

Fulbrayt AQSh hukumati tomonidan moliyalashtiriladigan taʼlim granti dasturidir. Dastur AQSh fuqarolari va boshqa mamlakat fuqarolari oʻrtasidagi ilmiy va madaniy aloqalarni mustahkamlashga moʻljallangan. Dasturning mohiyati AQSh universitetlarida akademik daraja (magistratura, doktorantura) yoki dastur boʻyicha taklif etilgan olimlarning 1 yil davomida ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishiga yo‘naltirilgan.

Talabalik davrining ilk onlaridanoq xalqaro toifadagi mutaxassis boʻlishga intildim. Buning uchun xalqaro taʼlim va ish tajribasiga ega boʻlishga qaror qildim. Fulbrayt dasturi aynan men uchun yaxshi imkoniyat boʻldi! Dasturda qatnashish uchun oʻz hujjatlarimni topshirib, butun kuchimni finalistlar qatoridan joy olishga sarfladim. Kerakli maʼlumotlarni AQShning Oʻzbekistondagi elchixonasi saytidan topdim. Shuningdek, oʻtgan yilgi ushbu dastur finalistlari va mutaxassislarning shaxsiy sahifalarini ham kuzatdim. Ularning ariza topshirish boʻyicha maslahatlariga amal qildim.

Umuman olganda, Fulbrayt dasturiga tanlov jarayoni uch bosqichdan iborat: 1) hujjatlarni taqdim etish (diplom, ragʻbatlantirish xatlari, tavsiyanomalar); 2) Maxsus komissiya bilan intervyu, yaʼni elchixona xodimlari va Fulbraytning oldingi finalistlari bilan; 3) Xalqaro imtihon GRE (umumiy yoki mavzu boʻyicha), TOEFL. Shuningdek, tanlangan mutaxassislik boʻyicha GMAT imtihonidan oʻtish talab etiladi. Shuni aytish joizki, dasturda ishtirok etish istagidagilar koʻp. Raqobat juda katta. Lekin sizda kuchli motivatsiya, sabr-toqat, ijtimoiy va nashriy faollik boʻlsa, Fulbrayt dasturi finalchisi boʻlishingiz aniq.

Biotexnologiyaning istiqbollari va mening faoliyatim!

Menimcha, biotexnologiya mamlakat taraqqiyotiga sanoat, ekologiya, aholi salomatligi va oziq-ovqat xavfsizligi jihatidan ham katta taʼsir koʻrsatadi. Aynan biotexnologiya genetik va yuqumli kasalliklarni aniq tashxislash, oziq-ovqat mahsulotlari ifloslanishini tahlil qilish uchun zarur manbalar bilan taʼminlashda asqatadi. Shuningdek, biotexnologik va farmatsevtik kompaniyalarning paydo boʻlishi koʻplab yangi ish oʻrinlari yaratish va import oʻrnini bosishga yordam beradi. Mamlakatimizda iqtisodiyot rivojiga katta hissa qoʻshadi.

«ROSSA» Oʻzbekiston Respublikasi hududida biotexnologik mahsulotlar yaratish boʻyicha yirik ilmiy ishlab chiqarish kompaniyadir. Ushbu kompaniyada biz uy hayvonlarida yuqumli kasalliklar, oziq-ovqat mahsulotlarida GMO mavjudligini aniqlaydigan va oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashga qaratilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan shugʻullanamiz. Shuningdek, bu yerda SARS-CoV-2 koronavirus infeksiyasini aniqlashda diagnostik toʻplamlar ham ishlab chiqariladi.

Men hujayralar texnologiyasi boʻlimida faoliyat yuritaman. Bu yoʻnalishda regenerativ tibbiyot boʻyicha izlanishlar olib borish rejalashtirilgan. Jumladan, estetik tibbiyot, artroz va parodontoz kasalliklarini davolash borasida ilk qadamlar qoʻyilmoqda.

V ramke: Ochigʻi, AQShda magistraturani tamomlagach, oʻz yurtimda biotibbiyot, biotexnologiya sohalarini rivojlantirishga o‘z hissamni qo‘shayotganimdan baxtiyorman!

Biotexnolog boʻlaman desangiz…

Biotexnologiya sanoat bilan chambarchas bogʻliq. Shu sababli ushbu sohani puxta egallashni maqsad qilgan yoshlarga turli startap (start-up) akselerator hamda bu borada taʼlim beradigan tadbirlarda (workshop) qatnashishni maslahat bergan boʻlardim. Bundan tashqari, sohaga oid ixtisoslashgan saytlar hamda mahalliy va xalqaro stajirovkalar haqida maʼlumotlar qidirish, yangiliklardan xabardor boʻlib borishni tavsiya qilaman. Qolaversa, zamonaviy biotexnologiya sohasida roʻy berayotgan yutuqlar haqida koʻproq maʼlumotlar oʻqishga intiling. Bu sizga aynan qaysi yoʻnalishni tanlash va oʻzingizga yaqin sohani aniqlashda yordam beradi.

Ilmiy jurnallardan tashqari https://itaintmagic.riken.jp/ va https://biomolecula.ru/ kabi ilm-fanni ommalashtirishga qaratilgan onlayn platformalarni kuzatib borishni odatga aylantiring. Bunday platformalar biotexnologiya sohasida tahsil olayotgan 1-2 bosqich talabalari uchun juda qoʻl keladi.

Eʼtiborli tomoni shundaki, ilmiy maʼlumotlarni tahlil qila olish uchun dasturlashni oʻrganishingizni tavsiya qilgan boʻlardim. Yangi ishlanmalar bilan shugʻullanmoqchi boʻlgan yaxshi tadqiqotchi va biotexnolog hozirda hech boʻlmaganda “Python” va “R” kabi dasturlash asoslarini bilishi kerak. Eng muhimi, hayotingizda yangi narsalarni sinab koʻrishdan aslo qoʻrqmang!

Hilola Saloyeva,

«Ilm fan va innovatsion rivojlanish»

ilmiy jurnali bosh muharriri

OʻZAK HUJAYRALAR: ZAMONAVIY TIBBIYOTNING YANGI BOSQICHI

OʻZAK HUJAYRALAR: ZAMONAVIY TIBBIYOTNING YANGI BOSIQICHI

Odamzod yaralibdiki, kasalliklar bilan kurashadi. Kecha oʻlimga sabab boʻlgan xastaliklar bugun oddiy bir xabdori bilan yoʻq qilinyapti. Ammo yaqin kunlargacha davosi topilmagan xastaliklar olimlarni izlanishga majbur qilardi. Hozirgi rivojlangan tibbiyot bu borada katta yutuqlarga erishgan. Masalan, oʻzak hujayralarni olaylik. U bilan ming bir dardga davo topilmoqda. Xoʻsh, aslida, bu oʻzi nima–yu va u qanday “ishlaydi”? PhD, biologiya fanlari nomzodi Oksana Stanislavovna Charishnikova bilan boʻlgan suhbatimiz aynan shu mavzuda bo‘ldi.

— Keling, avval oʻzak hujayralar nima ekani haqida ozroq maʼlumot bersak.

— Bilasizmi, har bir organizm va undagi aʼzolar hujayralardan iborat. Masalan, jigarni olaylik, u jigar hujayralaridan tashkil topgan, buyrakda esa buyrak hujayralari bor. Oʻzak hujayralar embrion hosil boʻlishidagi dastlabki hujayralar. U barcha hujayralar asosi. Yaʼni barcha aʼzo va toʻqimalar ulardan shakllanadi. Aslida, organizm birgina hujayra — zigotadan paydo boʻladi. Har birimiz qachonlardir ona organizmidagi bittagina tuxum hujayrasi boʻlganmiz. Unda faqatgina yarimta genetik material boʻlgan. Shu sabab u boʻlinmagan. Ota hujayrasi genetik materialning ikkinchi yarmini berganda, hosil boʻlgan zigota — xromosomalarning toʻliq komplektiga ega boʻlgan hujayra — boʻlinishni boshlaydi. Avvaliga ikkita bir xil hujayra, keyin toʻrtta, keyin sakkizta va h.k. Ammo ular maʼlum bir aʼzoning hujayrasi boʻlmagan. Ular bir hil hujayra boʻlgan. Keyingi, ontogenez bosqichida bu hujayralar maʼlum bir aʼzo hujayrasiga aylana boshlaydi: teri, suyak, miya, koʻz, soch va h.k. Ana shu hali oʻzgarmagan hujayralar oʻzak hujayralardir. Odam yoshi oʻtib borgani sari oʻzak hujayralar kamayaveradi, ammo ilikda maʼlum miqdorda boʻladi.

— Hozirda oʻzak hujayralar yordamida kasalliklar davolanilmoqda. Bu qanchalik samarali?

— Oʻzak hujayralar hayot uchun xavfli boʻlgan, bedavo kasalliklarga uchragan koʻpgina odamlar hayotini saqlab qolayotgani hozirda sir emas. Shunday vaziyatlar borki, shifokorlarning oʻzak hujayrani koʻchirib oʻtkazishdan boshqa chorasi qolmaydi. Masalan, odamda ogʻir qon xastaligi aniqlandi, deylik. Agar uning oʻz iligi sogʻlom boʻlib, hujayralari zararlanmagan boʻlsa, unda ogʻir kimyoviy muolajadan oldin uning sogʻlom hujayralari olinadi va muzlatib qoʻyiladi. Negaki kimyo muolajasi juda zaharli. Lekin ular oʻsimtalar, organizmdagi begona va zararli hujayralarni halok qiladi. Ammo shu bilan bir qatorda, sogʻlomlarini ham halok qiladi. Shundan soʻng tiklanish uchun sogʻlom oʻzak hujayralar yana bemorning oʻziga qaytariladi. Bu hujayralar halok boʻlgan sogʻlom hujayralarning tiklanishi, immunitetning mustahkamlanishi va bemorning umumiy ahvoli yaxshilanishiga yordam beradi.

— Agar iligi ham zararlangan boʻlsa-chi?

— Unda mos keladigan donor izlash kerak. Donorni topish juda qiyin. Negaki Oʻzbekistonda ilik donorlarining registri yoʻq. Bundan tashqari, bunday donorlik qiluvchi koʻngillilarni topish ham muammo. Donor boʻlish uchun butkul sogʻlom odam boʻlishi, u turli tahlillardan oʻtishi kerak. Negaki uning iligi bemor odamga mos kelishi lozim. Donor va retsipiyentning mos kelishi juda kam uchraydi.

— Qarindoshlar donorlik qila oladimi?

— Qarindoshlar ham bir-biriga mos kelmasligi mumkin. Ayniqsa, onkogematologik kasalliklarda 100 foiz gistologik muvofiqlik boʻlishi kerak. Bunda etnik jihati ham muhim rol oʻynaydi. Negaki har bir irq, xalqning oʻziga xos molekulyar va gistologik muvofiqligi boʻladi. Hozirda yurtimizda bunday imkoniyatlar boʻlmagani uchun bemorlar xorijdagi donorlar registriga murojaat etishga majbur.

— Bu hujayralarni olish ham qiyin boʻlsa kerak?

— Donor hujayralarini topish qanday kechadi? Hatto oʻz iligini olish kerak boʻlganda ham, bu juda jiddiy va ogʻir muolaja. Avvaliga suyak iligini olish uchun bemor tayyorlaniladi. Bunda alohida preparatlar bilan terapevtik muolajalar oʻtkaziladi va hujayralar ilikdan periferik qonga oʻtkaziladi. Keyin esa aferez oʻtkaziladi, yaʼni qon olinadi. Soʻng separatsiya qilinib, oʻzak hujayralari ajratib olinadi. Shundan soʻng ularga baho beriladi: sifatlimi, qancha oʻzak hujayrasi bor, sogʻlommi? Baʼzan hujayralar koʻp, ammo qoʻllash mumkin boʻlganlari kam boʻlishi mumkin. Bu bemorning oʻz oʻzak hujayralari olinganda oʻtkaziladigan muolaja. Bu muolaja juda qimmat turadi. Agar donor izlansa, boshqa davlatlarga borishga toʻgʻri keladi. Bu esa muolajaning yanada qimmatlashishiga olib keladi.

— Hozirgi kunda oʻzak hujayralarni olish uchun kindik qonidan foydalanilayotgan ekan. Ularning boshqalaridan ustunligi nimada?

— Ha, bu suyak iligining oʻrnini bosuvchi eng yaxshi usul. Kindik qonidan olingan oʻzak hujayralarning ustunligi koʻp. Eng avvalo, u odamga ziyon yetkazmaydi. Odatda, bola tugʻilgach, kindik va yoʻldosh biologik chiqindi hisoblanadi va u tashlab yuboriladi yoki koʻmiladi. Ammo unda yetarlicha miqdorda oʻzak hujayralar mavjud. Misol uchun, katta odamni olaylik. U hayoti davomida bir qancha kasalliklarga uchragan, ekologik noqulay sharoitda yashagan, zararli odatlari boʻlgan boʻladi. Kindik qoni esa yosh, hali zararli omillarga duch kelmagan hamda juda faol boʻladi. Agar undan laboratoriyalarda oʻzak hujayralar olinib, muzlatib qoʻyilsa, u kimningdir hayotini saqlab qolishi mumkin. Ammo bu qiyin masala. Negaki buning uchun yaxshi laboratoriya, steril sharoit boʻlishi, qimmat turuvchi uskunalar, aynan shu sohada malakasi boʻlgan mutaxassislar boʻlishi zarur.

— Kindik qonidan olingan oʻzak hujayralarni saqlovchi bank bizda ham ochildi, shundaymi? U qachon toʻliq ishga tushadi?

— Kindik qonidan olingan oʻzak hujayralar banklari bizdan ancha yillar avval, yaʼni 80-yillardanoq turli davlatlarda faoliyat yurita boshlagan. Hozirgi kungacha ularning soni butun dunyo boʻyicha 200 dan oshadi. Saudiya Arabistoni, Bahrayn, Iroq, Turkiyada ham shunday banklar bor. Janubiy Koreyada bola tugʻilgach, kindik qonidagi oʻzak hujayralarni saqlab qoʻyish majburiy. Ularni saqlash esa davlat tomonidan taʼminlanadi. Gʻarbda esa kindik qonidan olingan oʻzak hujayralarni olish va saqlash uchun ota-onalar pul toʻlaydi. Bu bola hayotini biologik sugʻurtalash deyiladi. Bu banklar sabab kelgusi avlod ogʻir va xavfli kasalliklardan oson davolanish imkoniga ega boʻladi.

2020-yilda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4899-sonli “Biotexnologiyalarni rivojlantirish va mamlakatning biologik xavfsizligini taʼminlash tizimini takomillashtirish boʻyicha kompleks chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi qarori chiqdi. Ammo bu bankni tashkillashtirish oson ish emas. Ish boshlashdan avval jiddiy huquqiy baza boʻlishi zarur. Uni nazorat qilish, tartibga solish lozim. Qandaydir talabga javob bermaydigan klinikada kimdir hujayralar bilan odamlarni davolamasligi uchun qatʼiy nazorat kerak. Bu juda xavfli holat. Ha, hujayralarni ajratish mumkindir, ammo ularning sifati qanday, infeksiya agentlari, virus yoki qandaydir mikrobiologik kontaminatsiyalar bor-yoʻqligi tahlil qilindimi? Bu hujayralar organizmga tushgach, oʻzini qanday tutadi? Balki oʻsma hujayralariga aylanishga qaror qilar? Hujayralar bilan toʻgʻri ishlash uchun xalqaro talabga javob beruvchi laboratoriyalar, malakali mutaxassislar zarur. Biz hozir aynan shu bilan shugʻullanyapmiz, “Hujayra bankini yaratish uchun ilmiy-texnik platformani tashkillashtirish” loyihasi doirasida ishlayapmiz. Hozirda uskunalar xarid qilyapmiz, hujayralarni olish, saqlash, ularning sifatini baholash boʻyicha metodikalar ishlab chiqyapmiz. Shunda qay bir muolaja qanday oʻtadi, qaysi bosqichda nimalar yuz beradi, bitta muolaja narxi qancha boʻladi va boshqa jihatlarini aniq bilamiz.

— Oʻzak hujayrasi xavfli boʻlishi ham mumkinmi?

— Bir paytlar embrional oʻzak hujayralarni davo uchun sinab koʻrishgan. Ammo bu usul xavfli boʻlgani uchun undan foydalanilmaydi. Negaki ular aynan qanday hujayraga aylanishini hech kim bilmagan. U teri hujayrami yoki jigarnikimi, bilib boʻlmaydi. Ular organizmga tushgach, oʻsmaga ham aylanishi mumkin. Shuning uchun baʼzi davlatlarda embrional hujayralar bilan ishlash butkul taqiqlangan. Bundan tashqari, bu usul etik jihatdan ham notoʻgʻri, deb oʻylayman. Axir bu embrion hujayrasi. U ham bir hayot. Ammo uning rivojlanishini sunʼiy toʻxtatishadi va hujayralarga boʻlishadi. Buni bir qarashda shafqatsizlik deyish mumkin. Oʻzak hujayralarning kindik qonidan olinishi shunisi bilan ham ustundir. Bunda hech kim oʻlmaydi, hech kim aziyat chekmaydi. Achinarlisi, hozirda eng qimmatli biomateriallar tashlab yuborilyapti. U bir kuni kimningdir hayotini qutqarib qolishi mumkin.

— Aynan qanday kasalliklarni davolash mumkin?

— Kindik mezenximal hujayralarga ega. Ular suyak, togʻay, mushak toʻqimalariga aylanadi. Ulardan togʻayni oʻstirish mumkin. Shuningdek, mezenximal hujayralarni katta odamning yogʻ toʻqimalaridan ham olish mumkin. Masalan, hozirda koʻpgina ayollar qorin sohasidagi yogʻni liposaksiya qildirishyapti. Shu olingan yogʻ toʻqimalaridan mezenximal hujayralar olish mumkin. Ular yordamida parodontoz, keksalarda peshob ushlay olmaslik, tayanch-harakat apparatidagi kasalliklar davolaniladi. Isroilda esa Covid payti oʻpkasi 90 foiz zararlangan bemorlarni aynan shu hujayralardan tayyorlangan dorilar bilan davolashdi. Bu hujayralarning afzal tomonlaridan yana biri shundaki, laboratoriya sharoitida bu ularga qanday hujayralarga aylanishini “oʻrgatish” mumkin. U suyak yoki togʻay hujayraga aylanadimi, oldindan oʻrgatish imkoni bor. Shunda ularni qon oqimiga emas, aynan kasallik oʻchogʻiga yuborish mumkin. Shuningdek, teri kasalliklarini davolashda qoʻl keladi. Hozirda kuygan sohalar sogʻlom sohadan olingan teri boʻlagi bilan “yamaladi”. Ammo endilikda kichik teridan katta hajmdagi terini oʻstirish mumkin. Chunki oʻzak hujayralar teriga aylanishiga moslashtirilgan boʻladi. Masalan, estetik jarrohlikda qovoq ustidagi ortiqcha teri olib tashlanadi, uni tashlab yubormay, oʻstirish va zararlangan sohaga qoʻllash mumkin. Bunday usul bilan diabetning asorati boʻlmish diabetik tovon, trofik yaralarni davolash imkoni bor. Shuningdek, oʻgʻil farzandlarni xatna qilganda, kesilgan terisidan hujayralar olib, teri kasalliklarini davolashda qoʻllash mumkin.

— Hujayra texnolgiyasining kelajagi haqida nima deya olasiz?

— Yana oʻn yillardan keyin hujayralar bilan davolash rivojlanib, odatiy davo usuliga aylanadi. Hozirda ular yordamida saraton kasalliklari davolanilyapti. Hatto bemorning oʻz hujayrasini olib, unga qanday hujayraga aylanishini oʻrgatish texnologiyasi kashf etilgan. Ular organizmga kirgach, kasallikka qarshi kurasha boshlaydi. Bu jiddiy, ilgʻor texnologiya. Bu usullar bilan yillar davomida aziyat chekayotgan odamlar kasallikdan xalos boʻlishi mumkin. Bu texnologiya odamzod uchun juda zarur. Hujayralar bankida qancha koʻp namunalar boʻlsa, bemorlarga mos hujayralarni topish shunchalik oson boʻladi.

— Qiziqarli suhbatingiz uchun rahmat.

Kamola Boshbekova suhbatlashdi.

ИЛМИЙ МАҚОЛА МАТНИНИНГ АСОСИЙ ҚИСМИНИ РАСМИЙЛАШТИРИШ ТАРТИБИ

ИЛМИЙ МАҚОЛА МАТНИНИНГ АСОСИЙ ҚИСМИНИ РАСМИЙЛАШТИРИШ ТАРТИБИ

Салоева Ҳилола Равшан қизи,

“Илм-фан ва инновацион ривожланиш” журнали бош муҳаррири,

Илмий мақола – бирор-бир мавзу доирасида олиб борилган илмий тадқиқот натижаларини ўз ичига олган илмий иш.

Илмий мақолада бирор-бир мавзу доирасида ўтказилган илмий тадқиқотнинг предмети, мавзуси, мақсади, долзарблиги, муаммонинг қўйилиши, тадқиқот методи ва методологияси, ишнинг илмий-амалий натижалари, уларнинг самарадорлиги ва ҳаққонийлиги, натижаларнинг қўлланиш соҳаси, муаллиф хулосалари, таклиф ва тавсиялари баён этилади.

Илмий мақола қуйидаги турларга бўлинади:

Илмий-амалий мақола. Бунда илмий-амалий (оригинал) тадқиқот натижалари келтирилади. Мақола ўтказилган тадқиқот босқичлари асосида ёзилиши керак. Шунингдек, илмий-амалий мақолада олиб борилган тадқиқотнинг батафсил мазмуни, илмий-амалий натижалар, уларнинг таҳлили, муаллиф тадқиқоти натижаларидан келиб чиқувчи хулоса ва таклифлар акс этади.

Илмий-назарий мақола. Бунда мавжуд адабиётлар негизида янги назарий тушунчалар, қоидалар, таклифлар ва тавсиялар ишлаб чиқилади.

Бу каби мақолалар:

– назариянинг ривожланиш таҳлили ва тафсилотлари;

– янги назарияни тақдим этиш;

– мавжуд назариянинг таҳлили (масалан, унинг камчиликларини кўриб чиқиш);

– бир қанча назарияларни солиштириш, бирининг иккинчиси олдидаги афзаллик жиҳатларини очиб беришга бағишланиши мумкин.

Бу каби мақолаларнинг тузилиши мазмунидан келиб чиқади.

Амалий маълумотлар назарий муаммонинг ечими учун зарур бўлган тақдирдагина мақолага киритилади.

Илмий-методик (услубий) мақолада:

– янги методик ёндашув;

– мавжуд метод (услуб) модификацияси (ўзгариши, такомиллашуви);

– илмдаги миқдорий ва таҳлилий йўналишлар муҳокама қилинади.

Методик мақола батафсил ёзилиши керак, зеро, унда келтирилган методика ўқувчи томонидан баҳоланади, бошқа методикалар билан солиштирилиб, афзаллик жиҳатлари аниқланади.

Адабиётлар таҳлили (шарҳи) – илгари чоп этилган тадқиқот натижаларининг таҳлили.

Бу каби мақолалар қуйидагиларни ўз ичига қамраб олиши керак:

– муаммонинг қўйилиши (унинг тавсифи ва таърифи);

– илгариги тадқиқотлар мазмуни;

– асосий хулосалар, адабиётлардаги мавжуд қарама-қаршиликлар;

– ушбу муаммони бартараф этиш бўйича таклифлар.

Мавзуга оид тадқиқот – жамиятдаги маълум бир ҳолат, жараён бўйича ҳисобот, олиб борилган тадқиқот.

Бу турдаги мақола қуйидаги жиҳатларни қамраб олади:

– аниқланган муаммонинг тавсифи;

– аниқланган муаммони ҳал этиш усулларини таҳлил қилиш;

– маълум бир соҳада тадқиқотларни олиб бориш заруриятини исботлаш;

– мавжуд назарий қийинчиликларни таҳлил қилиш.

Мавзуга оид тадқиқотлар муаллифлари тавсифларни батафсил келтириш жараёнида махфийликка риоя қилиш заруриятини эсдан чиқармасликлари лозим.

Халқаро илмий журналлар талабларига кўра, илмий мақолани расмийлаштиришда IMRAD стандартига риоя қилиш лозим.

IMRAD формати асосида ёзилган мақолалар дастлаб ХХ асрнинг охирида илмий журналлар саҳифаларида пайдо бўлди. Ҳозирги кунда ушбу формат кўпчилик илмий журналлар томонидан ихтиёрий равишда қабул қилинган универсал стандартга айланди. Оригинал тадқиқот натижалари асосида ёзилган илмий мақолаларни унификациялаш (бир хил кўринишга келтириш) тенденцияси 1972 йилда – Миллий Америка стандартлари институти (ANSI) IMRAD форматини барча журналларда фойдаланиш учун тасдиқлаган ва тавсия қилган пайтдан бошлаб кучайди. Замонавий илмий журналларнинг аксарияти ҳозирда мақолаларни расмийлаштиришда мазкур стандартга амал қилишни талаб этади.

IMRAD стандарти қуйидаги асосий бўлимлардан иборат: Кириш; Методлар (Материал ва методлар); Натижалар ва Мунозаралар (Introduction, Methods, Results and Discussion – IMRAD). Баъзан IMRAD қисқартмасига А ҳарфи қўшилади, бу Аннотация (Abstract)ни англатади ва АIMRAD деб номланади. Агар мақола назарий тадқиқотларга бағишланган бўлса, у ҳолда Methods (Методлар) бўлими Theoretical Basis (Назарий асослар) билан алмаштирилади.

IMRAD формати оддий мантиққа асосланади. Мақоланинг бўлимлари саволларга жавоблар топиш орқали шакллантирилади. Биринчи савол – тадқиқот қайси муаммога бағишланган? Жавоб Кириш қисмида бўлиши керак. Кейинги савол – муаммо қандай ўрганилган? Ушбу саволга Методлар бўлимида жавоб берилади. Асосий ихтиролар/кашфиётлар ёки тадқиқот натижалари қандай? Жавоб Натижалар бўлимида батафсил ёритилади. Натижалар нимани англатади? Жавоб Мунозара бўлимида акс этади (1-жадвал).

1-жадвал

IMRAD стандарти бўйича мақола тузилиши*

Introduction (Кириш)	Тадқиқот нима учун ўтказилди? Нима тадқиқ этилди ёки тадқиқотнинг мақсади қандай? Қандай гипотезалар текширилди?
Methods (Методлар)	Тадқиқот қачон, қаерда ва қандай ўтказилди? Қандай материаллар қўлланилди?
Results (Натижалар)	Қандай ечим топилди? Гипотеза тўғри текширилдими?
and Discussion (Мунозара)	Мавзу ечими нимани англатади ва бу нима учун муҳим? Топилган ечим бошқа изланувчилар тадқиқотларига мос келадими ва қайси жиҳати билан фарқланади? Тадқиқотнинг келажакдаги истиқболлари қандай?

*Манба: https://xn--e1aajagscdbhlf4c6a.xn--p1ai/struktura-nauchnoj-stati-6-primerov-pdf/

Бундан ташқари, илмий журналларда чоп этиладиган мақолаларни тайёрлаш ва расмийлаштириш бўйича Россия Федерацияси Фан ва олий таълим вазирлиги томонидан ҳам тавсиялар ишлаб чиқилган бўлиб, улар IMRAD стандартидан бироз фарқ қилади. Асосий фарқи – Хулоса қисмининг мавжудлиги (2-жадвал).

2-жадвал

Россия Федерацияси Фан ва олий таълим вазирлиги
томонидан ишлаб чиқилган илмий-амалий мақола структураси*

Кириш

(Introduction)

Тадқиқот мавзусининг
долзарблиги, тадқиқот мавзуси бўйича адабиётларни кўриб чиқиш, тадқиқот
муаммосини шакллантириш, тадқиқот мақсади ва вазифаларини шакллантириш

Методлар

(Materials and

Methods)

• Мақоланинг фақат
матнидан фойдаланган ҳолда, уларнинг натижаларини такрорлаш имконини
берадиган тажриба/кузатиш усуллари ва схемасини батафсил баён қилиш;

• тажриба/кузатишлар
ўтказиш учун материаллар, қурилмалар, жиҳозлар ва бошқа шартларни тавсифлаш

Натижалар

(Results)

Тадқиқот натижаларини тақдим этиш (матн, жадваллар,
графиклар, диаграммалар, тенгламалар, фотосуратлар, чизмалар)

Мунозара

(Discussion)

Тадқиқот
натижалари шарҳини ўз ичига олади, жумладан:

•
олинган натижаларнинг тадқиқот гипотезасига мувофиқлиги;

•
тадқиқот чекловлари ва натижаларини умумлаштириш;

•
амалиётда қўллаш бўйича таклифлар;

•
келгусидаги тадқиқот йўналишлари бўйича таклифлар

Хулоса

(Conclusion)

Мақола бўлимлари бўйича
улардаги сўзларни айнан такрорламай, қисқача хулосалар берилади

*Манба: https://xn--e1aajagscdbhlf4c6a.xn--p1ai/struktura-nauchnoj-stati-6-primerov-pdf/

“Илм-фан ва инновацион ривожланиш” илмий журналига 2018 йил июнь ойидан то 2022 йилга қадар юборилган мақолаларни ўрганиш ва таҳлил қилиш натижасида мақолалар структурасига қўйиладиган талаблар ишлаб чиқилди (журналнинг аввалги сонларига қаранг). Талабларда мақоланинг асосий қисми муаллифларга енгиллик яратиш мақсадида жадвал кўринишида бўлимларга бўлиб чиқилиб, батафсил изоҳи билан келтирилган (3-жадвал). Эслатиб ўтиш керакки, бу талаблар оригинал тадқиқотлар асосида ёзилган мақолалар учун (назарий эмас) ишлаб чиқилган.

3-жадвал

“Илм-фан ва инновацион ривожланиш” илмий журналига
юбориладиган мақолаларга қўйиладиган талабларда кўрсатилган илмий-амалий мақоланинг асосий қисми структураси*

Кириш	• Мавзунинг долзарблиги ва янгилигини асослаш; • мақолага қўйилган масалани ечишга бошқа муаллифлар қандай ёндашган, улар қайси усулларни қўллаган ва б. (адабиётлар таҳлили); • адабиётларни ўрганиш натижасида аниқланган ва ўрганилмаган муаммолар, бўшлиқлар тавсифи; • аниқланган муаммолар асосида тадқиқотнинг аниқ мақсади ва ечилиши лозим бўлган масалани асослаш
Материал ва методлар	• Тадқиқот ва тажрибалар ким томонидан, қаерда ва қачон олиб борилган (батафсил мазмуни); • қўлланилган методлар, методология ва тадқиқот объектларини асослаш
Тадқиқот натижалари	• Тадқиқот объектини тавсифловчи асосий кўрсаткичлар динамикаси таҳлили (мақолага қўйилган масалани ечишга асос бўладиган маълумотлар доирасида); • олинган илмий-амалий натижалар, уларнинг самарадорлиги ва ҳаққонийлиги таҳлили
Тадқиқот натижалари таҳлили	• Муаллиф фактларни таҳлил қилади, ўз фикрини асослайди, қайсиларини маъқуллаб, қайсиларини инкор этишини айтиб ўтади ва фикрларини изоҳлайди; • тадқиқот давомида юзага келган, илм-фан доирасидаги тўсиқ ва муаммолар таҳлили; • турли методлар таҳлили, мазкур тадқиқот натижаларини бошқа тадқиқот натижалари билан солиштириш
Хулосалар	Муаллиф тадқиқоти натижаларидан келиб чиқувчи хулоса ва таклифлар

*Муаллиф томонидан ишланган.

Жадвалдан кўриниб турибдики, мазкур мақола структурасида Хулоса қисми мавжуд бўлиб, Россия Федерацияси Фан ва олий таълим вазирлиги томонидан ишлаб чиқилган мақола структураси асосида ишлаб чиқилган ва такомиллаштирилган. Яъни бўлимларининг номлари ўзгартирилган ҳамда изоҳлари батафсилроқ берилган. Қуйида уларни бирма-бир кўриб чиқамиз.

Кириш бўлими. Мақоланинг Кириш қисмида муаллиф мавзунинг долзарблиги, янгилигини асослаб бериши лозим. Бунинг учун у айнан шу тадқиқот/мавзу доирасида бошқа тадқиқотчилар/олимлар томонидан олиб борилган илмий ишларни таҳлил қилиши, улар томонидан ёзилган адабиётлар, мақолаларни ўрганиб чиқиши ва шарҳлаши керак. Яъни бошқа муаллифлар мақолага қўйилган масаланинг ечимига қандай ёндашган, қайси усулларни қўллаган ва қайси жиҳатлар эътиборга олинган-у қайси бирлари эътибордан четда қолган – буларнинг барчасини Кириш қисмида акс эттириши керак.

Адабиётлар шарҳи давомида аниқланган ҳамда ўрганилмаган муаммо ва камчиликлар тавсифи келтирилади ҳамда муаллиф мавзу доирасида айнан шу муаммолар ечимини топганлиги, мавзу доирасида ўрганиб чиққанлигини ёзиб ўтади. Бу билан у мавзунинг долзарблиги ва янгилигини асослаб беради. Фақат адабиётларни шарҳлашда муаллиф адабиётлар сонини ошириб юбормасдан, 2-4 та асосий тадқиқотчининг илмий ишларини келтириши кифоядир.

Кириш қисмининг сўнггида муаллиф аниқланган муаммо асосида тадқиқотнинг аниқ мақсадини кўрсатиб, ечилиши лозим бўлган масалани асослайди.

Илмий мақолалар ҳар доим ҳам тадқиқотнинг якуний натижалари асосида ёзилмайди. Баъзан муаллифлар тадқиқотнинг биринчи қисми якунига келганда, натижаларни умумлаштириб, илмий мақола тарзида расмийлаштиради ва илмий нашрларга йўллайди. Бунда Кириш қисмида мавзунинг долзарблиги ва янгилиги асосланади ҳамда мавзунинг бир йўналиши – тадқиқотнинг бажарилган қисми натижалари таҳлил қилинади ва хулоса чиқарилади.

Асосийси – Кириш қисмида барчага маълум бўлган фактлар, далиллар ва маълумотларни келтирмаслик лозим. Бу мақола матнини сунъий равишда кўпайтириш саналади.

Материал ва методлар бўлими. Мақоланинг мазкур бўлимида тадқиқот давомида қўлланилган материал ва методлар келтирилади. Ўтказилган тадқиқотлар объекти, предмети, жойи ва вақти – қаерда ва қачон? – имкон қадар батафсил кўрсатилиши лозим.

Илмий тадқиқот олиб бораётган олимлар ёки диссертация иши доирасида тадқиқот ўтказаётган докторантлар, мустақил изланувчилар учун Материал ва методлар бўлимини ёзиш муаммо туғдирмайди. Улар маълумотлар базаларидан тўғри фойдалана оладилар, услубларни тўғри қўллашни биладилар. Фақатгина олиб борилган тадқиқот услубларини тўлиқ, батафсил ёритиш кифоя, токи бошқа тадқиқотчилар ушбу услубларни қўллаб, тадқиқотни тўлиқ такрорлай олишлари керак. Бу, айниқса, аниқ фанларда олиб бориладиган тадқиқотларга тегишли.

Тадқиқот давомида қўлланилган материаллар қаторида адабиётлар бўлса, уларга иқтибос келтирилади ва адабиётлар рўйхатида қайд этилади. Агар қўлланилган усуллар ва методлар барчага маълум – стандарт бўлса, унда улар санаб ўтилади, агар улар муаллиф томонидан ўзгартирилиб, такомиллаштирилган бўлса, бу ҳолат ҳам батафсил тавсифланади.

Агар илмий ишда кимёвий ёки биокимёвий усуллар қўлланилган бўлса, унда тажриба давомида қандай реактивлар ва бирикмалар ишлатилганлиги кўрсатиб ўтилиши керак (generic names). Бундан ташқари, реагентлар ва бирикмалар концентрацияси ҳам келтирилади. Янги ёки ностандарт бўлган бирикмаларнинг кимёвий номлари ва формулалари кўрсатилиши шарт. Тадқиқот давомида ишлатилган қурилма ва мосламалар (агар улар ностандарт бўлса ёки сотувда бўлмаса ва уларни муаллифнинг ўзи яратган бўлса) батафсил тасвирлаб берилади. Агар тадқиқот давомида қурилма ва мосламалар сотиб олинган бўлса, қавсларда ишлаб чиқарувчининг номи ва модели кўрсатилиши лозим. Кимёвий реактивларнинг савдо номларини тўғридан-тўғри ишлатиш мумкин, аммо тавсия этилмайди. Кимёвий бирикмалар учун халқаро ва кенг тарқалган номлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Тадқиқот ўтказиш давомида қандай хавфлар мавжудлиги ҳам қайд этилиши керак.

Агар тадқиқот биология билан боғлиқ бўлса, унда ўсимликлар, ҳайвонлар, вируслар ва микроорганизмларнинг турларини синчковлик билан аниқлаш ва халқаро номини келтириш лозим. Агар тадқиқотлар инсонлар устида олиб борилган бўлса, шу инсонларнинг розилиги ҳам талаб этилади ва мақола матнида келтирилади (informed consent).

Усуллар ва процедуралар, одатда, хронологик тартибда тавсифланади. Математик ҳисоб-китобларни шу қадар аниқлик билан келтириш керакки, уларни осонгина қайта ишлаб чиқариш ва натижаларнинг тўғрилигини текшириш имкони бўлсин. Барча керакли маълумотлар, формулалар, тенгламаларни мақолага қўшиб, уларда қандай ўзгаришлар юз берганини тавсифлаш керак. Агар математик ўзгаришларнинг батафсил тавсифи жуда катта жойни эгалласа, уларни мақоланинг иловасида келтириш мумкин^[1].

Тадқиқот натижалари бўлими. Ушбу бўлим мақоланинг асосий бўлими бўлиб, унда тадқиқот давомида олинган илмий-амалий (назарий ёки экспериментал) натижалар келтирилади, уларнинг самарадорлиги ва ҳаққонийлиги таҳлил қилинади. Одатда, тадқиқот давомида олинган натижалар ҳажм жиҳатдан кўплиги учун жадвал, график, чизма ва диаграмма кўринишида келтирилади. Бу, ўз навбатида, маълумотларнинг коммуникатив эффекти (таъсири, тушуниш даражаси)ни кучайтиради ва ўқувчи томонидан қабул қилинишини осонлаштиради.

Бундан ташқари, тадқиқот натижалари бўлимида расмлар ва фотосуратлар келтирилади. Уларни расмийлаштириш тартиби журнал талабларида батафсил берилган (журналнинг аввалги сонларига қаранг). Фотосуратлар тагига изоҳи ёзилиб, матнда батафсил тавсиф келтирилади. Расмларга эса қисқача шарҳлар, таққослашлар, статистик маълумотлар ёзилади. Яъни тадқиқот объектини тавсифловчи асосий кўрсаткичлар динамикаси таҳлил қилинади, таҳлил мақолада қўйилган масалани ечишга асос бўладиган маълумотлар доирасида бажарилади.

Натижалар бўлимида, шунингдек, математик ҳисоблашлар, тенглама ва формулалар ҳам келтирилади.

Тадқиқот давомида олинган натижалар фактлар билан келтирилиши, аниқ, лўнда ва тушунарли – академик услубда ёзилиши даркор.

Тадқиқот натижалари таҳлили бўлими. Мазкур бўлимда муаллиф тадқиқот давомида олинган натижа ва фактларни таҳлил қилади, ўз фикрини асослайди, қайсиларини маъқуллаб, қайсиларини инкор этишини айтиб ўтади ва фикрларини изоҳлайди. Шунингдек, тадқиқот давомида юзага келган, илм-фан доирасидаги тўсиқ ва муаммолар ҳам таҳлил қилинади.

Ушбу бўлим IMRAD формати асосида ёзилган илмий мақолаларда “Discussion” – “Мунозара” (муҳокама) деб юритилади ва бу бежизга эмас. Мақоланинг бу қисми энг мураккаб саналади ва кўпинча муаллифлар томонидан четлаб ўтилади. Натижалар бўлимида далиллар ва фактлар келтирилса, мунозара бўлимида муаллифнинг фикрлари, ғоялари, тадқиқот давомида дуч келган муаммолар муҳокама қилинади. Мазкур бўлим кўпроқ назарий, умумлаштирувчи ва умумий муаммога оид, бевосита амалиёт билан боғлиқ бўлиши лозим, чунки унда олинган натижаларнинг аҳамияти ва уларни амалда қўллаш муҳокама қилинади.

Тадқиқот натижалари таҳлили бўлимида илмий ишнинг мақсади ва вазифалари устида қисқача тўхталиб, асосий натижалар санаб ўтилади. Бироқ олинган натижалар кутилганидек бўлмаслиги, яъни салбий бўлиши мумкин, бундан қатъи назар, муаллиф бунинг сабабларини тушунтириши, изоҳлаб бериши, дуч келинган муаммоларни санаб ўтиши керак. Назарий мақолаларда эса кўриб чиқилаётган гипотеза ёки методология рад этилиши мумкин. Бунинг сабаби ҳам илмий мақолада ўз аксини топиши лозим. Ёйинки, муаллиф томонидан олиб борилаётган тадқиқот бошқа тадқиқотчиларнинг натижалари билан номувофиқликда ҳам бўлиши мумкин. Бу ҳам муаллиф томонидан изоҳлар билан тушунтирилади, исбот ва далиллар келтирилади.

Агар тадқиқотда кўзланган мақсад амалга оширилмаган бўлса, бунга сабаб бўлган тўсиқлар, ғовлар (сунъий ёки табиий) санаб ўтилади. Белгиланган вазифалар бажарилган ёки бажарилмаганлигига аниқлик киритилади. Яъни натижалар умумлаштирилади, амалиётда қўлланилишига тавсиялар берилади, келгуси тадқиқотлар учун йўналишлар таклиф қилинади. Ушбу тадқиқотга кўра, қайси муаммоларни кўпроқ ўрганиш керак, қайси саволлар очиқ қолдирилди – санаб ўтилади ва муҳокамага қўйилади – муаллиф ўз фикри, танқидлари, гумон ва фаразларини айтиб ўтади.

Англашиляптики, тадқиқотни ўтказиб, натижа олиш билан кифояланмасдан, асосий фикрларни баён этиш ҳам муҳим саналади. Ушбу вазифа эса илмий мақоланинг “Тадқиқот натижалари таҳлили” бўлимида амалга оширилади. Бироқ амалиётдан маълумки, айнан ушбу бўлим муаллифлар томонидан ёзилмасдан қолдирилади. Бу эса улар томонидан тақдим этилаётган мақолаларнинг нуфузли маҳаллий ва хорижий илмий журнал таҳририятлари томонидан қабул қилинмасдан рад этилишининг асосий сабабидир.

Хулосалар бўлими. Бу бўлимда тадқиқот давомида эришилган натижалардан келиб чиқувчи хулоса ва таклифлар муаллиф томонидан умумлаштирилади ҳамда керакли тавсиялар берилади.

Хулосалар бўлимида нафақат илмий тадқиқот, балки илмий мақолага ҳам хулоса ясалади.

Бундан ташқари, мақола сўнггида:

1) тадқиқот натижалари қайси ташкилот, муассаса ёки корхоналарда қўлланилиши мумкинлиги тўғрисида тавсиялар;

2) лойиҳа, грантлар ҳақида маълумотлар;

3) тадқиқот ўтказишга ёрдам берган шахслар ёки уни молиялаштирган ташкилот (корхона, муассаса)ларга миннатдорчилик;

4) муаллифнинг умумий якуний хулосавий фикрлари ҳам келтирилади.

Эслатиб ўтиш керакки, илмий мақоланинг асосий қисми, бўлимлари ва уларни расмийлаштириш тартиблари илмий мақола турларига қараб фарқланади. Илмий мақолаларнинг аксарияти оригинал тадқиқотлар асосида ёзилган илмий-амалий мақолалар бўлганлиги учун уларни расмийлаштириш тартиби батафсил ёритилди. Илмий-назарий, илмий-методик (услубий) мақолалар, адабиётлар шарҳи ва мавзуга оид тадқиқотлар матнини расмийлаштиришда бироз фарқ мавжуд бўлиб, улар ҳақида мазкур мақоланинг иккинчи қисмида маълумот бериб ўтилади.

[1] Илмий мақола матнини тайёрлаш талаблари. Наманган давлат университети – Илмий тадқиқот ва илмий педагогик кадрлар тайёрлаш бўлими.

Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлигининг “Илм-фан ва инновацион ривожланиш” илмий журнали таҳририятига тақдим этиладиган илмий мақолага қўйилган ТАЛАБЛАР

Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлигининг “Илм-фан ва инновацион ривожланиш” илмий журнали таҳририятига тақдим этиладиган илмий мақолага қўйилган

ТАЛАБЛАР

1. Илмий мақоланинг ҳажми (илмий мақоланинг турига қараб) 20-60 минг босма белги (тахминан 10 бетдан 25 бетгача); формати – А4, китоб шаклида; ҳошияси одатдагидек: чапдан 3 см, ўнгдан 1,5 см, юқори ва пастдан 2 см; шрифт – Times New Roman, ранги – қора, шрифтнинг катталиги – 14; 1,0 оралиқда.

2. Журналга тақдим этилаётган илмий мақола бошқа нашрларда чоп этилмаган бўлиши, шунингдек, оригиналлик даражаси (антиплагиат дастури орқали текширилади) 65 %дан кам бўлмаслиги лозим.

3. Илмий мақоланинг матни қуйидаги тарзда расмийлаштирилади:

Фан: (мисол учун) Техника фанлари

UDC:

ORCID:

МАҚОЛАНИНГ САРЛАВҲАСИ

Мақола муаллифи (шу жумладан ҳаммуаллифлар):

фамилияси, исми, отасининг исми (тўлиқ, паспорт бўйича),

илмий даражаси (агар бўлса),

иш жойи (тўлиқ),

лавозими (тўлиқ),

электрон почта манзили, алоқа телефонлари.

Аннотация.

Калит сўзлар:

Юқорида кўрсатилган маълумотлар шу тартибда

ўзбек, рус ва инглиз тилларида бўлиши керак

МАҚОЛА МАТНИ

4. Сарлавҳа мақоланинг энг муҳим қисмларидан бири бўлиб, унда мавзу аниқ акс этиши лозим. Сарлавҳа мавҳум ёки умумий фикрлар орқали баён этилмаслиги, академик услубда ёзилиши, илмий изланиш мавзуси негизида ётган асосий муаммо ва масала(лар)нинг таклиф этиладиган ечимини ифодалаши зарур. Илмий мақола сарлавҳасида қўлланиладиган сўзлар миқдори 10-12 тадан, калит сўзлар эса 1-2 тадан ошмаслиги керак. Сарлавҳада фақат умумқабул қилинган аббревиатура (қисқартма)ларни қўллаш мумкин.

5. Аннотацияда тадқиқот мавзусининг илмий-назарий ва амалий жиҳатлари ҳақидаги маълумотлар келтирилиши зарур, яъни мақоланинг қисқача мазмуни ва тавсифи берилади.

Аннотация таркибий жиҳатдан мақола мазмунининг қуйидаги жиҳатларини ўз ичига олиши керак:

тадқиқотнинг предмети, мавзуси, мақсади, долзарблиги, муаммонинг қўйилиши;

тадқиқот методи/методологияси;

ишнинг натижалари;

натижаларнинг қўлланиш соҳаси;

хулосалар.

Юқоридаги композиция асосида аннотация бир бутун матн кўринишида ёзилади, абзацларга, бўлимларга ажратилмайди.

Аннотация ҳажми 150-250 та сўз атрофида бўлиши лозим. Унда ортиқча, кераксиз сўзларни ишлатиш, батафсил тавсифлар келтириш, мақоладаги гаплардан нусха кўчириш, сарлавҳани айнан ёзиш, қисқартмаларни қўллаш, манбаларга ҳавола (ссылка)лар келтириш мумкин эмас.

6. Илмий мақоланинг семантик ўзаги (асоси, моҳияти)ни ташкил қилувчи калит сўзлар тадқиқот мавзусини тавсифлаш ва таърифлаш учун зарур саналадиган муҳим тушунча ва категориялар рўйхатидир. Амалда ушбу сўзлар интернет тизимида мақолани излаб топишда ёрдам беради. Шу боисдан ҳам илмий мақола(лар)ни тайёрлаш вақтида мавзунинг семантик ядросига алоҳида эътибор бериш даркор.

Мақолага бериладиган калит сўзлар 6-8 та атрофида бўлиб, умумийдан хусусийга қараб тартибланган бўлиши, яъни мавзу ва муаммога тегишли калит сўзлардан бошланиб, тадқиқот объекти ва предметига тааллуқлилари билан тугалланиши лозим. Калит сўзлар сифатида неологизмлар, узун сўз бирикмалар, гапнинг уюшиқ бўлаклари ишлатилмайди.

7. Илмий мақола матни қуйидаги талаблар асосида тайёрланади:

Кириш	• Мавзунинг долзарблиги ва янгилигини асослаш; • мақолага қўйилган масалани ечишга бошқа муаллифлар қандай ёндашган, улар қайси усулларни қўллаган ва б. (адабиётлар таҳлили); • адабиётларни ўрганиш натижасида аниқланган ва ўрганилмаган муаммолар, бўшлиқлар тавсифи; • аниқланган муаммолар асосида тадқиқотнинг аниқ мақсади ва ечилиши лозим бўлган масалани асослаш
Материал ва методлар	• Тадқиқот ва тажрибалар ким томонидан, қаерда ва қачон олиб борилган (батафсил мазмуни); • қўлланилган методлар, методология ва тадқиқот объектларини асослаш
Тадқиқот натижалари	• Тадқиқот объектини тавсифловчи асосий кўрсаткичлар динамикаси таҳлили (мақолага қўйилган масалани ечишга асос бўладиган маълумотлар доирасида); • олинган илмий-амалий натижалар, уларнинг самарадорлиги ва ҳаққонийлиги таҳлили
Тадқиқот натижалари таҳлили	• Муаллиф фактларни таҳлил қилади, ўз фикрини асослайди, қайсиларини маъқуллаб, қайсиларини инкор этишини айтиб ўтади ва фикрларини изоҳлайди; • тадқиқот давомида юзага келган, илм-фан доирасидаги тўсиқ ва муаммолар таҳлили; • турли методлар таҳлили, мазкур тадқиқот натижаларини бошқа тадқиқот натижалари билан солиштириш
Хулосалар	Муаллиф тадқиқоти натижаларидан келиб чиқувчи хулоса ва таклифлар

Эслатма! Тадқиқотда натижаларни изоҳлашда мавзуга оид қонунчилик ҳужжатлари, статистик маълумотлар, диаграмма ва графиклардан фойдаланиш тавсия этилади.

8. Расм ва жадваллар қуйидаги тартибда расмийлаштирилади:

Расм

1-расм. Расмнинг номи

(12 шрифт, тўқ қора рангда)

Мақолада расм битта бўлса, рақамланмайди (Расм. Номи), бир нечта бўлса, рақамланади.

Мақоладаги жадвал (схема)нинг номи марказ бўйлаб тенглаштирилади. Бунда “Жадвал” сўзи саҳифанинг ўнг чекка томонига жойлаштирилади. Жадвал битта бўлса рақамланмайди, бир нечта бўлса рақамланади.

Жадвал

ёки

1-жадвал

(жадвалнинг номи)

(12 шрифт, тўқ қора рангда)

10 шрифт

Жадвалга киритилган маълумотларнинг моҳияти аниқ, қисқа ва лўнда акс эттирилиши лозим.

9. Журнал таҳририяти муаллифларга адабиётлар рўйхатини (REFERENCES) замонавий ахборот манбалари, охирги 5-10 йил ичида нашр этилган илмий адабиёт ва тадқиқотлардан фойдаланилган ҳолда тузишни тавсия қилади.

Ҳаволалар тўртбурчак қавсларда, манбанинг тартиб рақами ва маълумот олинган бети билан бирга келтирилади, масалан [4, 151-б.].

Мақола ва материалларда иқтибослар Гарвард усулида берилиши лозим.

Мақолада камида 20 та манба ва адабиётларга ҳаволалар келтирилиши керак.

Хорижий адабиётларга ҳаволалар 50% дан кам бўлмаслиги, шундан 30% Web of Science ва (ёки) Scopus халқаро маълумотлар базаларига киритилган нашрларда чоп этилган мақолаларга бўлиши керак.

Мақолада расмий ҳужжатларга ҳаволалар келтирилмайди, улар матннинг ўзида, тўлиқ ҳолда: сана, рақам ва номи билан ёзилади.

Манба ва адабиётлар халқаро илмий-техникавий маълумотлар базалари талабларига кўра расмийлаштирилади ва REFERENCES номи билан лотин алифбосида келтирилади. Матн транслитерацияси учун қўлланиладиган тизим: http://translit.ru

References қуйида кўрсатилган шаклга қатъий амал қилинган тартибда ёзилади. Адабиётлар рўйхати мақола матнида келтирилган ҳаволалар (ссылкалар) бўйича кетма-кетликда тузилади (алифбо кетма-кетлигида ёки адабиёт турларига ажратилган ҳолда эмас!).

REFERENCES

(Адабиёт, монография, тўпламлар қўйидаги намуна асосида расмийлаштирилади)

1. Lindorf L.S., Mamikoniants L.G., eds. Jekspluatacija turbogeneratorov s neposredstvennym ohlazhdeniem [Operation of turbine generators with direct cooling]. Moscow, Energija Publ., 1972, 352 p.

2. Kanevskaya R.D. Matematicheskoe modelirovanie gidrodinamicheskih processov razrabotki mestorozhdenij uglevodorodov [Mathematical modeling of hydrodynamic processes of hydrocarbon deposit development]. Izhevsk, 2002. 140 p. Izvekov V.I., Serikhin N.A., Abramov A.I. Proektirovanie turbogeneratorov [Design of turbo-generators]. Moscow, MEI Publ., 2005, 440 p.

(Даврий журналлар қўйидаги намуна асосида расмийлаштирилади)

1. Zagurenko A.G., Korotovskikh V.A., Kolesnikov A.A., Timonov A.V., Kardymon D.V. Tehniko-jekonomicheskaja optimizacija dizajna gidrorazryva plasta [Techno-economic optimization of the design of hydraulic fracturing]. Neftjanoe hozjajstvo – Oil Industry, 2008, no. 11, pp. 54-57.

(Электрон журналлар қўйидаги намуна асосида расмийлаштирилади)

1. Kontorovich A.E., Korzhubaev A.G., Eder L.V. Forecast of global energy supply: Techniques, quantitative assessments, and practical conclusions. Mineral’nye resursy Rossii. Jekonomika i upravlenie, 2006, no. 5. (In Russ.) Available at: http://www.vipstd.ru/gim/content/view/90/278/ (accessed 22.05.2012).

(Интернет манбалар қўйидаги намуна асосида расмийлаштирилади)

1. Kondrat’ev V.B. Global’naja farmacevticheskaja promyshlennost’ [The global pharmaceutical industry]. Available at: http://perspektivy.info/rus/ekob/
2011-07-18.html/ (accessed 23.06.2013).

(DOI рақамли манбалар қўйидаги намуна асосида расмийлаштирилади)

1. Zhang Z., Zhu D. Experimental research on the localized electrochemical micro-machining. Russian Journal of Electrochemistry, 2008, vol. 44, no. 8, pp. 926-930. DOI: 10.1134/S1023193508080077/.

(Конференция материаллари қўйидаги намуна асосида расмийлаштирилади)

1. Sen’kin A.V. Voprosy vibrodiagnostiki uprugih kosmicheskih apparatov [Issues of vibration diagnostics of elastic spacecraft]. Problemy teorii i praktiki v inzhenernyh issledovanijah. Trudy 33 nauch. konf. RUDN. – Problems of the Theory and Practice of Engineering Research. Proc. Russ. Univ. People’s Friendship 33rd Sci. Conf., Moscow, 1997, pp. 223-225. (In Russ.)

(Таржима асарлар қўйидаги намуна асосида расмийлаштирилади)

1. Timoshenko S.P., Young D.H., Weaver W. Vibration problems in engineering. 4th ed. New York, Wiley, 1974. 521 p. (Russ. ed.: Timoshenko S.P., Iang D.Kh., Uiver U. Kolebanija v inzhenernom dele. Moscow, Mashinostroenie Publ., 1985. 472 p.).

2. Brooking A., Jones P., Cox F. Expert systems. Principles and case studies. Chapman and Hall, 1984. 231 p. (Russ. ed.: Bruking A., Dzhons P., Koks F. Jekspertnye sistemy. Principy raboty i primery. Moscow, Radio i svjaz’ Publ., 1987. 224 p.).

(Диссертация ёки авторефератлар қўйидаги намуна асосида расмийлаштирилади)

1. Semenov V.I. Matematicheskoe modelirovanie plazmy v sisteme kompaktnyj tor. Diss. dokt. fiz.-mat. nauk [Mathematical modeling of the plasma in the compact torus. Dr. phys. and math. sci. diss.]. Moscow, 2003. 272 p.

(Патентлар қўйидаги намуна асосида расмийлаштирилади)

1. Palkin M.V. e.a. Sposob orientirovanija po krenu letatel’nogo apparata s opticheskoj golovkoj samonavedenija [The way to orient on the roll of aircraft with optical homing head]. Patent RF, 2006, no. 2280590.

Талаблар 2022 WORD форматд

ОДДИЙ ГЛАУКОНИТ ВА УНИНГ АЖОЙИБ ХУСУСИЯТЛАРИ ҲАҚИДА

Аннотация. Мақолада глауконитнинг баъзи хусусиятлари ва уларнинг қўлланиш соҳалари келтирилган. Кимёвий таркиби билан глауконит турғун қийматларга эга эмас. Денгиз қирғоқлари сатҳи ва минераллашиш жараёнлари шароитига қараб, таркибни ташкил этувчиларнинг қийматлари кенг доирада ўзгаради. Темир оксиди, кремний оксиди, алюминий оксиди, калий оксиди унинг асосий ташкил этувчилари саналади. Бундан ташқари, таркибида натрий оксиди, магний оксиди, фосфор оксиди, марганец оксиди кабилар мавжуд. Табиий фойдали қазилмалардан инсон ҳаётида қадимдан турли соҳаларда фойдаланиб келинган. Глауконитнинг намоён бўлиш даврида шаклланиш шартлари ва кон жиҳатлари келтирилган. Геологик даврлар давомида денгиз қирғоқлари ўзгариб турган ва глауконитли фойдали қазилмаларнинг рудалашишига шароит яратилган. Ноёб хусусиятларга эга маҳсулотлар олишга имкон берадиган алоҳида технологик жиҳатлари кўриб чиқилган. Глауконитни қайта ишлашда асосий технологик жараёнлар қуйидагилар: саралаш, майдалаш, тегирмондан ўтказиш, элаш, магнитли сеперация, ивитиш, флотация, буғлатиш, қиздириш ва бошқалар. Унинг пигмент, калий таркибли минерал агроруда, тозалаш воситаси, сорбент, сув юмшатгич, косметик шифобахш лой, экологик зарарланган тупроқлар рекультиватори, тупроқ учун микроэлементлар манбаи сифатидаги хусусиятлари таъкидлаб ўтилган.

Калит сўзлар: глауконит, селодонит, калий компоненти, кимёвий таркиби, глауконит қумтошлари, чўкинди жинслар, силикат гуруҳи, қўлланиши, ўзига хос хусусиятлари, ўғит, сорбент, ион алманишуви, тозалаш воситаси, пигмент, озуқа қўшимчаси.20.10.21_Якубов

Ixtirochilik kasb va yo’nalish tanlamaydi!

Bu insonni dunyo ahli yaxshi taniydi. U 1790 yil 17 aprelda, ya’ni bundan 231 yil avval bu dunyoni tark etgan. Shunday bo‘lishiga qaramasdan u bilan ko‘pchilik hozir ham «muloqotda» bo‘lib turadi. Bu inson amerikalik davlat arbobi, siyosatchi, diplomat, jurnalist, yozuvchi, noshir, ixtirochi va faylasuf Benjamin Franklin bo‘ladi. Uning surati AQSh 100 dollarlik kupyurasiga tushirilgan. Benjamin Franklinning «IXTIROChI», ya’ni «INNOVATOR»lik faoliyatiga diqqatimizni qaratamiz:

– Fizika fani uchun elektr toki bilan zaryadlangan zarrachalar, ya’ni (+) musbat va (-) manfiy atamasini umumjahon miqyosda muloqotga kiritgan.
– Atmosferada elektr tokining paydo bo‘lishi, ishqalanish kuchidan elektr toki hosil qilish va «Chaqmoqning elektr tabiati»ni isbotlab bergan.
– 1752 yilda yerga ko‘milgan bir uchi o‘tkirlangan metallar elektr toki bilan zaryadlangan jismlar energiyasini o‘ziga qabul qilib olishini isbotladi va «Chaqmoqqa qarshi» uskuna loyihasini ishlab chiqib, amalga tatbiq etdi.
– 1784 yilda Bifokal linza va ko‘zoynakni ixtiro qildi.
– 1784 yilda o‘zi yaratgan «Chayqalib turuvchi kreslo» konstruksiyasi uchun patent oladi.
– 1742 yilda uylarni isitishga mo‘ljallangan mitti tejamkor va samarador pech konstruksiyasini ishlab chiqib, sinovdan o‘tkazdi. Bu isitish pechlari «Franklin pechlari» deya nom oldi. 1770 yilda bu pechlarni mukammallashtirdi va xalq sotib olishga qiynalmasin deb patent olishdan voz kechdi.
– Elektrostatika kuchlari ta’sirida «Elektr g‘ildirak» aylanishini namoyish qildi va elektr dvigatellar yaratish g‘oyasini ilgari surdi.
– Poroxni elektr toki, ya’ni «Elektr uchqun» yordamida portlatishni birinchi bo‘lib ixtiro qildi.
– Leyden bankasi ishlash tamoyili, elektr toki hosil bo‘lishi jarayonida asosiy vazifani tok o‘tkazgichlarni bir-biridan ajratib turadigan Dielektriklar (o‘zidan elektr tokini o‘tkazmaydigan jismlar) bajarishini isbotlab berdi.
– «Shishalar garmoniyasi» musiqa asbobini mukammallashtirib, o‘z konstruksiyasini yaratdi. Bu musiqa asbobidan Motsart, Betxoven, Donetsitti, R.Shtraus, Glinka va Chaykovskiy kabi mashhur kompozitorlar o‘z asarlarini yaratishda foydalanishgan.
– Atlantika ummoni Golfstrim oqimi kengligi va chuqurligini o‘rganib, ilmiy asoslar bilan Geografik xaritaga kirgizdi.
Benjamin Franklin ko‘plab davlatlar akademiyalarining faxriy a’zosi bo‘lgan.
Inson qanday kasb egasi bo‘lishidan qat’i nazar, uning ong va tafakkuri doimo qandaydir yangilik yaratishga undaydi va yaratgan yangiligi odamzod farovon yashashi uchun xizmat qilishini ko‘nglidan o‘tkazib yashaydi.

Material muhandis Mahammadali Alimjanov tomonidan tayyorlandi.

Nobel mukofotiga kim asos solgan?

Bilasiz, Nobel mukofoti eng nufuzli xalqaro mukofotlardan biri hisoblanadi. U bundan 112 yil muqaddam shvetsiyalik mashhur kimyogar va muhandis Alfred Bernxard Nobel vasiyatiga binoan, uning mablag‘lari hisobiga ta’sis etilgan. Jamg‘arma 33 million 233 ming 792 shved kronasi miqdoridagi boshlang‘ich sarmoya bilan ochilgan. Dastlabki mukofot miqdori 150 ming kronadan iborat bo‘lgan. 2010-yilga kelganda esa, jamg‘armaning bankdagi mablag‘i 2 milliard 966 ming krona (taxminan 450 million dollar)dan oshib ketdi. Eng muhimi, unga tushgan har yilgi foyda besh qismga bo‘linadi va millatidan qat’i nazar, fizika, kimyo, fiziologiya hamda tibbiyot sohasidagi o‘ta muhim ilmiy tadqiqotlar, olamshumul ixtirolar, eng yaxshi badiiy asarlar mualliflariga, shuningdek, millatlarni birlashtirish, qullikni yo‘qotish, harbiy qo‘shinlar sonini kamaytirish va tinchlikni asrab-avaylash ishlariga ulkan hissa qo‘shgan kishilarga mukofot tariqasida taqsimlab beriladi. Sovrindorlarni taqdirlash marosimi esa 10-dekabrda, ya’ni Alfred Nobel vafot etgan sanada bo‘lib o‘tadi. Mazkur mukofotning iqtisodiyotga taalluqli nominatsiyasi 1969-yili Shvetsiya banki tomonidan joriy etilgan. Shu bois unga ajratiladigan mablag‘ Nobel jamg‘armasi hisobidan to‘lanmaydi.
Alfredning bolaligi
Shu o‘rinda haqli savol tug‘iladi: xo‘sh, Alfred Nobel kim bo‘lgan? U nima uchun o‘z sarmoyasini oila a’zolari yoki qarindosh-urug‘lariga meros qilib qoldirishni emas, balki boshqa maqsadlarga sarflashni afzal ko‘rgan?Alfred Nobel 1833-yil 21-oktabrda Stokgolm shahrida serfarzand oilada tug‘iladi. Nimjonligi sabab bolaligida ko‘p kasal bo‘lgan. Uning otasi Emmanuel me’mor, quruvchi va kashfiyotchi bo‘lsa-da, chor-nochor kun kechirardi. Shu bois omadini sinab ko‘rish uchun Rossiyaga yo‘l oladi. Pirovardida Boku neft sanoatini rivojlantirish ishlarida qatnasha boshlaydi.
Alfred 9 yoshga to‘lganida, onasi Andriyette Alsel, akalari Robert va Lyudvig bilan birga, otasining oldiga ko‘chib boradi. Shu yerda yollanma repetitordan saboq oladi. 17 yoshida Germaniya, Fransiya va Amerika bo‘ylab uch yillik safarga otlanadi. Parijda kimyo fanini yanada puxtaroq o‘rganadi. AQShda esa dunyo ahliga bug‘ mashinasi va zirhli harbiy kema loyihasi muallifi sifatida yaxshi ma’lum shvetsiyalik olim Jon Erikson bilan tanishadi.
U Sankt-Peterburgga qaytganida, otasi ochgan kompaniya ancha gurkirab yashnagan, 1853-1856-yillardagi Qrim urushi paytida harbiy o‘q-dorilar ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan edi. Qirg‘inbarot tugagach, bu kompaniya mashinalar hamda paroxodlar uchun ehtiyot qismlar tayyorlovchi korxonaga aylantiriladi. Biroq buyurtmalar ozligi tufayli tez orada inqirozga uchraydi. Alfred ota-onasiga qo‘shilib, Stokgolmga qaytadi. Akalari esa korxonani tugatish ishlarini nihoyasiga yetkazish va sarflagan mablag‘larining ma’lum qismini chiqarib olish ilinjida Rossiyada qolishadi. Alfred Shvetsiyada bor vaqti va bilimini mexanik hamda kimyoviy tajribalar o‘tkazishga sarflaydi. Ko‘p o‘tmay, uchta ixtirosi uchun patent oladi. So‘ngra kichikroq laboratoriyada tadqiqot ishlarini davom ettiradi. Negaki o‘sha kezlarda minalar faqat qora porox vositasida portlatilardi. Alfred uning o‘rniga yanada kuchliroq quvvatga ega suyuq nitroglitserinli detonator yaratish ustida tinimsiz izlanadi va 1863-yili bu ishning uddasidan chiqadi. Ammo detonatorni takomillashtirish paytida laboratoriyada falokat yuz beradi. Kuchli portlash tufayli sakkiz kishi, jumladan, Alfredning 21 yoshli ukasi Emil ham halok bo‘ladi. Oradan hech qancha o‘tmay, otasi falaj bo‘lib qolib, umrining oxirigacha – sakkiz yil to‘shakka mixlanib qoladi.
Ilmiy izlanishlar davri
Tabiiyki, avval-boshda ko‘pchilik nitroglitserinli detonatorga shubha bilan qaraydi. Hatto ayrim kishilar uni amaliyotda qo‘llashga qarshi chiqishadi. Shunga qaramay, Alfred 1864-yili Shvetsiya temiryo‘llar davlat boshqarmasi mutasaddilarini o‘z ixtirosidan tunnellar barpo etishda foydalanish har tomonlama naf keltirishiga ishontira oladi. Ayni chog‘da, yangi mahsulotni ko‘plab miqdorda tayyorlashni yo‘lga qo‘yish maqsadida “Nitroglitserin LTD” kompaniyasini tashkil etib, alohida zavod quradi. Kompaniya faoliyatining dastlabki yillarida u boshqaruvchi direktor, texnolog, reklamalar bo‘limi rahbari, idora boshlig‘i va g‘aznachi lavozimlarida ishlaydi. Vaqti-vaqti bilan ko‘chma ko‘rgazmalar uyushtirib, o‘z mahsulotlarini ommaga namoyish qiladi. Qarabsizki, kompaniya mijozlari safiga Amerika janubidagi Markaziy Tinch okean temiryo‘llari boshqarmasi ham qo‘shilib, nitroglitserinli detonatorlardan Serra-Nevada tog‘lari bo‘ylab temir yo‘llar qurishda foydalana boshlaydi. Alfred keyinchalik ixtirosiga boshqa mamlakatlarda ham patent oladi.
Tan olish kerak, portlatish ishlarida nitroglitserinli detonatorni qo‘llash samarali bo‘lsa-da, ba’zan baxtsiz hodisalarni ham keltirib chiqarardi. Masalan, Gamburgdagi zavodni ko‘z ochib-yumguncha yer bilan yakson qilgandi. Shuning uchun ham Nobel uning xavflilik darajasini imkon qadar kamaytirish ustida bosh qotirdi. Axiyri, suyuq nitroglitserinni kimyoviy jihatdan mo‘rt va g‘ovak jismlar bilan aralashtirish maqsadga muvofiq, degan xulosaga keldi. Uning ushbu yo‘nalishdagi birinchi amaliy ishi suyuqlikni yaxshi shimadigan kizelgur (diatomit)dan foydalanish bo‘ldi. 1867-yili patentlashtirilgan yangi mahsulot “dinamit“ yoki “Nobelning xavfsiz portlatgich kukuni” deb nomlandi. U Alp tog‘laridan o‘tgan Sen-Gotard poyezd yo‘llarini qurishda, Ist-Rever yaqinidagi Xell-Geytda suvosti cho‘qqilarini yo‘qotishda, Gretsiyadagi Korinf kanalini qazishda, Dunay daryosi o‘zanini tozalashda, Boku neft konlarini burg‘ulashda juda qo‘l keldi. Biroq vaqt o‘tgani sayin Alfred tinchini yo‘qota boshladi. Sababi raqiblari uning turli mamlakatlarda ro‘yxatga olingan kashfiyotlariga oid texnologik ishlanmalarini o‘g‘rilab, shaxsiy ehtiyojlari yo‘lida foydalanishga ruju qo‘yishgandi. Buyuk kimyogar ko‘p vaqtini o‘zining patentga egalik huquqini poymol qilganlar bilan sudlarda tortishish bilan o‘tkazardi.
Tinimsiz mehnat
XIX asrning 70-80-yillarida Nobel xususiy korxonalari tizimini, asosan, Yevropa davlatlaridagi raqobatchilari bilan kartellar tuzish, mahsulot narxini pasaytirish, bozor talabini qondirish niyatida yanada kengaytirdi. Shu tariqa milliy korporatsiyalarda tayyorlangan dinamit va boshqa yangi portlatgichlar dunyo miqyosida sotilishiga asos soldi. Bu mahsulotlar 1870-1871 yillardagi fransuz-pruss urushi davridan e’tiboran harbiy sohada ham ishlatila boshlandi. Ammo Nobelning ularni harbiy maqsadlarda tadqiq qilish borasidagi keyingi faoliyati korxona uchun zarar keltirdi. U asosiy foydani o‘z ixtirolari tunnellar, kanallar, avtomobil va temir yo‘llar qurilishida qo‘llanishi evaziga olardi. Shuning uchun ham sira tinim bilmasdi. Yangi kompaniyalar tashkil etish, sofdil hamkorlar topish, mohir ustalar va malakali kadrlarni ishga olish masalalari bilan shaxsan shug‘ullanardi. Har bir korxonaning o‘ziga xos xususiyatlari va imkoniyatlarini chuqur o‘rganar, yangi loyihalarni rejalashtirish va amaliyotga tatbiq etishga sidqidildan yondashardi. Ilmiy ishlari ko‘pligiga qaramay, o‘z nomi bilan ataluvchi kompaniyalar hujjatlarini sinchiklab ko‘zdan kechirar, ulardan nusxa olar, buxgalteriya hisobotlarini erinmay tekshirardi. U 50 yoshida Gamburgdan Parijga kelgach, ilmiy izlanishlarini davom ettirdi. Bu ishga 18 yillik hamkori – fransuz kimyogari Jorj D.Ferenbaxni ham jalb qildi. Xuddi shu davrda yana og‘ir musibatlarni boshidan kechirdi. Bir yilga borar-bormas ham onasidan, ham kichik akasi Lyudvigdan judo bo‘ldi. Ustiga-ustak, yangi ixtirosi – tutunsiz poroxga taalluqli patentini Italiyaga sotgani uchun Fransiya hukumati ta’qibiga uchradi. Oqibatda laboratoriyasi yopib qo‘yildi, korxonasida ballast ishlab chiqarish taqiqlandi. Bunday tazyiqlardan charchagan Nobel Fransiyani tark etdi. Italiyaga borib, San-Romeoda qo‘nim topdi. O‘rta Yer dengizi qirg‘og‘ida joylashgan villasida kichikkina kimyo laboratoriyasi qurdi. Unda sintetik kauchuk va sun’iy ipak olish yuzasidan tadqiqotlar olib bordi. U bu joyning, ayniqsa, iqlimini juda yoqtirar, lekin bobo yurtidan hargiz ko‘ngil uzolmasdi. Shu bois Vermlanddagi bir zavodni sotib oldi-da, uning atrofida yangi laboratoriya va boshpana tiklab, yashay boshladi.
Hayotning achchiq zarbalari

1896-yil yozida olimning boshiga yana ketma-ket kulfat yog‘ildi. Avvaliga katta akasi Robert dunyodan o‘tdi, keyin o‘zi yurak xastaligiga mubtalo bo‘ldi. Shifokorlar maslahatiga quloq tutib, dam olish uchun tag‘in San-Romeoga qaytdi. O‘sha yili 10-dekabrda esa miyasiga qon quyilishi tufayli hayot bilan vidolashdi. Bu paytda u yaratgan nitroglitserinli detonator, jangovar snaryadlar va tutunsiz porox singari portlatgich moddalarni ishlab chiqaruvchi korxonalar soni 93 ta bo‘lib, buyurtmachilarga har yili 66500 tonna mahsulot yetkazib berish quvvatiga ega edi. Ko‘plab kompaniyalar sarmoyalarining 20-30 foizi unga tegishli edi.Kelishgan, o‘rta bo‘yli, qora sochli, timsariq ko‘zli va soqol qo‘yib yuradigan Alfred yevropalik kosmopolitlarga o‘xshab ketardi. Fransuz, nemis, rus va ingliz tillarini ham yaxshi bilar, ularni qadrlardi. O‘z g‘oyalarini sanoat va tijorat maqsadlarida ishga solardi. Garchi keyinchalik urushda keng ko‘lamda qo‘llanilgan dinamitni yaratgan bo‘lsa-da, odamkushlikka tish-tirnog‘i bilan qarshi edi. Shundanmi, “Barcha jangovar to‘plarni borsa-kelmasga jo‘natish yoki odamzod o‘tmish xatolaridan to‘g‘ri xulosa chiqarib olishi uchun ko‘rgazmaga qo‘yish kerak… Urush dahshatlarning dahshati va eng mudhish jinoyatdir. Menga qolsa, bunday falokatning oldini oladigan mo‘’jizaviy mashina yaratardim”, degan gaplarni ko‘p takrorlardi. Matematiklar nima uchun Nobel mukofoti olmaydi?
Albatta, shu o‘rinda A.Nobel nima uchun matematikani o‘z nomidagi mukofotga loyiq fanlar sirasiga kiritmagani ko‘pchilikni qiziqtirishi tabiiy. Afsuski, bu haqda aniq ma’lumot yo‘q, faqat har xil taxminlar mavjud. Ba’zi gap-so‘zlarga qaraganda, u Anna Dezri ism-sharifli sevgilisi matematik Frans Lemarga turmushga chiqqani uchun bu fanni vasiyatnomasida tilga olmagan. Boshqa bir farazga ko‘ra, u shved matematiklarining rahnomasi hisoblanmish Mittag-Lifflerni xushlamagani va yoqtirgan qizi Sofiya Kovalyovskaya o‘sha olimni undan afzal ko‘rgani sababli matematikadan yuz o‘girgan. Qandayligidan qat’i nazar, Alfred Nobel buyuk kashfiyotlari ila o‘z nomini tiriklar xotirasiga mangu muhrlab ketdi. Vasiyatiga asosan, ta’sis etilgan eng nufuzli mukofot o‘zining familiyasi bilan ataldi. Bundan tashqari, kimyoviy elementlardan biriga va Stokgolmdagi fizika-kimyo institutiga ham uning nomi berildi.
Alfredning Boku neft konlarini ochishda faol qatnashgan akalari Robert va Lyudvig ham katta shon-shuhrat qozonib, turli mamlakatlarda yirik kompaniyalari mavjud boy-badavlat kishilarga aylanishdi. Shu bois “Rus Rokfellerlari” degan nom olishdi. Keyinchalik Farg‘onada ham neft ishlab chiqaradigan shirkat tashkil etishdi. Ularning jiyani Emmanuel esa Turkiston o‘lkasida neft sanoatini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdi. Qisqasi, nobellar sulolasi vakillari hayotda hamda jamiyatda o‘z o‘rniga va yuksak mavqega ega ajoyib insonlar edi.
Ziyo.uz

Илмий мақолада академик услубни қўллаш масаласи

Ҳилола Салоева Равшан қизи,
“Илм-фан ва инновацион ривожланиш” журнали бош муҳаррири

Ёш олимлар, тадқиқотчи-докторантлар биринчи маротаба илмий мақола ёзишга киришганда, бир қатор қийинчиликларга дуч келишади. Авваламбор, жанр масаласи тушунарсиздек туюлади – илмий мақолани, унинг таркибий қисмларини тўғри расмийлаштиришда қийналишади. Ҳар бир журнал таҳририяти муаллифлардан илмий мақолага ўзлари томонидан ишлаб чиқилган талаблар бўйича мақола тақдим этишни сўрайди. Бироқ айрим ҳолларда мақола ушбу талабларга мослаб тайёрланган бўлса-да, қабул қилинмаслиги мумкин. Энди уни бошқа таҳририятга йўналтиришга тўғри келади. Ҳар бир таҳририятнинг ўзига яраша талаблари бор. Бу жараён чексиз давом этиши мумкин. Бироқ бунинг олдини олса бўлади. Биринчидан, ҳар қандай илмий мақоланинг илмий жамоатчилик томонидан умумқабул қилинган нормалари бор. Бу IMRAD стандарти. Бу нормалар асосида ишлаб чиқилган талаблар тўғрисида журналимизнинг олдинги сонларида батафсил маълумот берганмиз. Ушбу формат бўйича тайёрланган мақола мукаммал ва тўғри расмийлаштирилган ҳисобланади. Бироқ илмий тадқиқотни илмий мақола қолипига солиш билан иш тугалланган ҳисобланмайди. Яна бир бошқа масала ёш тадқиқотчи олдида туради. Бу – услуб масаласи.
Маълумки, илмий мақолалар илмий услуб қоидаларига таяниб ёзилади. Шунингдек, фанда академик услуб тушунчаси ҳам мавжуд. Бу икки услубнинг ўзаро фарқли жиҳатлари нимада, деган савол туғилади. Ушбу саволга жавоб бериш учун биз илмий мақола жанри ва унинг турларини яхши фарқлай олишимиз зарур.
Илмий мақола турлари
Эмпирик мақолада оригинал тадқиқот натижалари келтирилади. Бунда мақола матни ўтказилган тадқиқот босқичларига монанд бўлиши керак.
Назарий мақола. Бунда мавжуд адабиётлар негизида янги назарий тушунчалар, қоидалар, таклифлар ва тавсиялар ишлаб чиқилади.
Бу каби мақолалар:
– назариянинг ривожланиш таҳлили ва назарий конструкт (илмий таҳлил ва умумлашма)ларнинг тафсилотларига;
– янги назарияни тақдим этишга;
– мавжуд назариянинг таҳлилига (масалан, унинг камчиликларини кўриб чиқишга);
– бир қанча назарияларни солиштириш, бирининг иккинчиси олдидаги афзаллик жиҳатларини очиб беришга бағишланиши мумкин.
Бу каби мақолаларнинг тузилиши мазмунидан келиб чиқади.
Эмпирик маълумотлар назарий муаммо ечими учун зарур бўлган тақдирдагина мақолага киритилади.
Методологик мақолада:
– янги методологик ёндашув;
– мавжуд метод модификацияси;
– илмдаги миқдорий ва таҳлилий йўналишлар муҳокама қилинади.
Методологик мақола батафсил ёзилиши керак, зеро, унда келтирилган методология ўқувчи томонидан баҳоланади, бошқа методологиялар билан солиштирилиб, афзаллик жиҳатлари аниқланади.
Адабий таҳлил – илгари чоп этилган тадқиқот натижаларини тақдим этиш.
Бу каби мақолалар қуйидагиларни ўз ичига қамраб олиши керак:
– муаммонинг қўйилиши (унинг тавсифи ва таърифи);
– илгариги тадқиқотлар мазмуни;
– асосий хулосалар, адабиётлардаги мавжуд қарама-қаршиликлар;
– ушбу муаммони бартараф этиш бўйича таклифлар.
Мавзуга оид тадқиқот – жамиятдаги маълум бир ҳолат, жараён бўйича ҳисобот, олиб борилган тадқиқот.
Бу турдаги мақола қуйидаги жиҳатларни қамраб олиши мумкин:
– аниқланган муаммонинг тавсифи;
– аниқланган муаммони ҳал этиш усулларини таҳлил қилиш;
– маълум бир соҳада тадқиқотларни олиб бориш заруриятини исботлаш;
– мавжуд назарий қийинчиликларни таҳлил қилиш.

Юқорида келтириб ўтилган илмий мақола турларида академик услуб қўлланилади. Илмий-таҳлилий, илмий-оммабоп мақолаларни ёзишда эса илмий услуб қоидалари ишлатилади. Буни эслаб қолиш ва фарқлаш муҳим! Илмий-таҳлилий ва илмий-оммабоп мақолалар илмий журналларга тақдим этилмайди ва илмий тадқиқотларни қоғозга туширишда бу жанр туридан фойдаланилмайди! Бу хатога аксарият муаллифлар йўл қўйишади. Илмий журналларга илмий-оммабоп мақолалар тақдим этишади ва бу каби мақолаларнинг рад этилиши сабабини тушунмай, эътироз билдиришади.
Эндиликда академик услуб масаласига тўхталиб ўтсак.
Академик услуб масаласи, илмий мақолада қўлланиладиган тил нормалари
Ахборотни академик услубда баён қилишдан кўзланадиган мақсад – илмий тадқиқот натижалари, илм-фанга оид маълумотлар ҳақида хабардор қилиш, уларни шарҳлаш, тушунтиришдан иборат бўлиб, нутқ шахссиз шаклда ифодаланади.
Академик услубда баён қилиш услубий жиҳатдан қуйидаги типик хусусиятлар билан ажралиб туради: семантик (маъновий) жиҳатдан олганда, аниқлик, сўзлаб бериш вақтида образлиликдан қочиш, яъни предмет ва объектга шарҳ берганда, уларни жонли, таъсирчан қилиб тасвирлашдан сақланиш, ҳис-туйғуларга ортиқча берилмаслик, предмет ҳақида тегишли маълумотларни баён қилиш вақтида объективлик (холислик, беғаразлик)ка асосланиш, талабчанлик ва бошқалар.
Академик услубда баён қилишнинг қуйидаги хусусиятлари (сифат белгилари) ажратиб кўрсатилади:
1) фикрларнинг мантиқий изчиллик асосида баён қилиниши;
2) предметга оид мулоҳазаларни баён қилиш вақтида матннинг айрим қисмлари ўртасидаги алоқадорликни таъминловчи тизимлиликка риоя этилиши;
3) фикрларни баён қилишда аниқликка интилиш, асосий атамаларни бир хил маънода қўллаш, мулоҳазаларнинг маънодорлигини таъминлаш ва айни вақтнинг ўзида баённинг қисқа (лўнда) бўлишига эришиш.
Фикрларни академик услубда баён қилишнинг асосий хусусиятлари жумласида фикрларнинг аниқлиги (тўғрилиги), мантиқий жиҳатдан тўғрилиги, объективлигини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Таъкидламоқчимизки, айнан юқорида санаб ўтилган асосий хусусиятлар барча нутқ воситаларини бир тизимга бирлаштириб, функционал жиҳатдан фикрларни академик услубда баён қилишга имкон беради. Фикрларни академик услубда баён қилиш вақтида махсус илмий ва терминологик лексика (тилнинг сўз бойлиги, луғат таркиби) қўлланилади. Сўнгги вақтда бу соҳада халқаро миқёсда эътироф этилган илмий тушунчалар кўпроқ ишлатиляпти.
Мухтасар қилиб айтганда, фикрларни академик услубда баён қилиш жараёнининг негизида ётадиган устувор ғоя шундан иборатки, жараён давомида предмет ёки объектни ўрганиш ва уни изоҳлаш учун махсус илмий терминологиядан тўғри фойдаланиш керак, ёзма нутқ қатъий равишда мантиқий изчиллик асосида ифодаланиши лозим.
Илмий тушунчаларнинг мазмун-моҳиятини тўғри таърифлаш ва тавсифлаш, худди шунингдек, илмий ишланмаларнинг илмий аппаратини тўғри ва изчил очиб бериш каби лаёқатни тўлиқ намоён эта билиш пировард натижада ёзилган илмий иш (монография, диссертация, доклад, маъруза ёки мақола)нинг мазмун-моҳиятини тўғри англаб етишга катта таъсир қилади. Шу боисдан ҳам бўлажак илм-фан намояндалари, олимлар илмий саводхонликнинг юқорида айтиб ўтилган омилларига жиддий эътибор қаратишлари лозим.

«Илм-фан ва инновацион ривожланиш – Наука и инновационное развитие – Science and Innovative Development» илмий журнали, № 1, 2021 йил, (февраль).

Vaksinaning 3 dozasini olgan otaxon: “Yaratilgan imkoniyatdan foydalanishimiz kerak!

Hozirgi kunning dolzarb mavzusi, albatta, vaksina masalasi. Ma’lumki, koronavirus keksa yoshdagi insonlarda juda og‘ir kechdi. Negaki yoshi katta insonlarda boshqa bir yondash kasalliklar kuzatilishi tabiiy. Qon bosimining ko‘tarilishi, qandli diabet va hokazo. Aynan koronavirus mana shu yondosh kasalliklar avj olishi hamda uning asorati sababli qiyin kechdi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Oqibatda qanchadan-qancha ayanchli voqea-hodisalar ro‘y bergani ko‘pchilikka ma’lum.
Yurtimizda koronavirusga qarshi Xitoy -O‘zbekiston hamkorligida yaratilgan ZF-UZ-VAC2001 vaksinasining 3-klinik sinov bosqichi davom etmoqda. Ko‘pchiligimizga emlash jarayonining har bir bosqichini qay tarzda boshidan o‘tkazgan ko‘ngilli fuqarolarning holatlari juda qiziq. Bugun aynan emlash tartibi bo‘yicha vaksinani 3-bosqichidan muvaffaqiyatli o‘tgan “Olimpiya” mahallasi “Nuroniylar” tashkilotining raisi 75 yoshli Zaynitdinov Burxoniddin otaning fikrlarini bilish uchun u kishi bilan uchrashdik.
– O‘tgan yili butun dunyo ahli koronavirusning “kuchli” hujumidan anchagina jabr chekdi, deya so‘z boshladi B. Zaynitddinov. – Hanuzgacha uning dastidan qiynalib kelmoqdamiz. Yaqinlaringni ko‘rishga, ko‘chaga bir hatlab chiqishga ham qo‘rqib qolasan ekan. Ayniqsa, atrofingdagi yaqinlaringni oilasida kasallik oqibatida yuz berayotgan ko‘ngilsiz voqealar seni yanada sergak tortiradi. Buni eslash naqadar dahshatli. O‘tgan yili ayni kuchli karantin o‘rnatilgan mahal rafiqam Matlubaxon ham korornavirusga chalindi. Darhol farzandlarim virusni menga yuqishining oldini olish uchun meni boshqa xonaga joylashtirishdi. Rafiqamning holati yaxshi bo‘lavermagach, uni “O‘zekspomarkaz”dagi maxsus jihozlangan davolash maskaniga joylashtirishdi. Ahvolidan juda tashvishlandik. Xonadonimizda hotirjamlik yo‘qoldi. O‘sha paytdagi holatimizni, hatto, tushuntirib berolmayman. Rafiqamni uzoq vaqt holsizlik, nafas siqishi kabi holatlar qiynadi. Uning reabilitatsiya jarayoniga taxminan 2 oycha vaqt ketdi. Men uchun bu oylar go‘yo yildek tuyuldi.
Nihoyat, yurtimizga kasallikka qarshi kurashishda vaksina keltirilganligini eshitdim. Bu xabar meni juda quvontirdi. Ko‘ngilli fuqarolar safiga qo‘shilish istagini bildirdim. Xuddi shunday vaksinani birinchilar qatorida shifokor o‘g‘lim hamda hamshira bo‘lib ishlaydigan qizim ham olishdi.
Shunday qilib, vaksinani ilk bor olganimdan so‘ng 1 oy o‘tgach, 2- dozasi bilan emlandim. Nihoyat 60 kundan so‘ng uchinchi dozasini ham olishga muvafaq bo‘ldim. Ishonasizmi, mana shu 3-bosqichdan keyin ham o‘zimda hech qanday nojo‘ya ta’sir sezganim yo‘q. Harorat ko‘tarilishi, bosh og‘rig‘i yoki et uvishishi kabi nohush hislarni ham tuymadim. Barchasi a’lo darajada o‘tdi. Vaksinani har gal olishga kelganimda tanish chehralarni uchratardim. Ular bilan emlangandan so‘ng bir-birimizda kechayotgan o‘zaro jarayonlarni so‘rashga oshiqardik. Quvonarlisi, hammasida faqat ijobiy natijalar qayd etildi.
Afsuski, vaksina haqida turli xil noo‘rin, ko‘r-ko‘rona mish-mishlar tarqalmoqda. Yuz marta eshgitgandan ko‘ra, bir marta o‘sha jarayonni boshdan kuzatishganida edi, fikrlari mutlaqo o‘zgarishiga ishonchim komil bo‘lardi. Vatanimiz aynan keksalarning sog‘lig‘idan tashvishlanganidan emlash ishlarini qariyalardan boshlashdi. Zero, har bir inson o‘z sog‘lig‘i uchun o‘zi mas’uldir. Hozirda koronavirusdan yagona ishonchli himoya vositasi aynan vaksinadir. Men endi, nafasni siqadigan himoya niqobdan ham ozod bo‘ldim! Ko‘nglim tubidagi qo‘rquvlarning barchasiga vaksina chek qo‘ydi, deya baralla ayta olaman.

Sevara ABDULLAYEVA